06/09/2017 - Robert P. Murphy
Teksas’taki devlet yetkilileri, doğal afetlerin hemen ardından valinin olağanüstü hâl ilan etmesi sonucu sıklıkla yaşandığı üzere, Başsavcılık ofisinin bölge sakinlerine yasadışı olduğunu hatırlattığı “fiyat artırma” iddialarını soruşturuyor. Tam da bu durum, açgözlülük ile altruizm, kapitalizm ile hayırseverlik arasındaki göstermelik zıtlığın klasik bir örneğidir.
Serbest piyasadan yana olan ekonomistler, arz sıkıntısı ve talep artışı olduğunda “piyasayı dengelemek” için fiyatların fırlamasına izin verilmesine ilişkin standart argümanları bilirler. Bunlar önemli argümanlardır ve ben de aşağıda bunları gözden geçireceğim.
Aynı zamanda, kaynakların etkin tahsisi konusunda halka ders verme gayretimiz nedeniyle, biz iktisatçıların felaket durumlarında genellikle bireysel ahlâkın önemli bir yönünü vurgulamayı unuttuğumuzu düşünüyorum. Özellikle, eğer bazı bireyler ellerinde aniden kıt hâle gelmiş mallar olduğu için gerçek bir “talih rüzgârı kazancı” yaşarlarsa, o zaman bu bireyler yardım çabalarını desteklemek için talih rüzgârlarını bağışlayabilirler. Bu şekilde, komşularının acılarından kazanç sağlamaları mümkün olmaz. Piyasa fiyatları, arz ve taleple ilgili bilgileri sistemdeki herkese iletmek gibi değerli bir işlevi yerine getirmeye devam ederken, şanslıların şanssızlara yaptığı hayırsever yardımlar sayesinde doğanın dayattığı olumsuzluklar ve kayıplar nispeten daha dengeli bir şekilde bölüşülmüş olur.
Fiyatların Piyasayı Düzenlemesine İzin Verilmesine Yönelik Standart Argümanlar
Bir doğal afet sonrasında, şişelenmiş su, benzin, el feneri ve konserve ürünler gibi bazı ürünlerin arzı çok daha kısıtlı hâle gelirken, bu ürünlere olan talep de tavan yapar. Sonuç olarak, arz edilen miktarın talep edilen miktara eşit olduğu “piyasa takas dengesi fiyatı” da oldukça yükselebilir. (Houston’da bir marketin bir kasa şişelenmiş su için 99 dolar ve bir galon benzin için 20 dolar talep ettiğine dair haberler çıkmıştı.)
Çoğu insanın bu sonucu neden korkunç bulacağı ve devlet yetkililerinin bu tür davranışlara müsamaha gösterilmeyeceği konusunda halka güvence vereceği açıktır.
Buna rağmen, serbest piyasa ekonomistleri bu senaryoda fiyatın yükselmesine izin verilmesinin toplumsal faydalarını vurgulamaktadır. Bu faydaları arz tarafından kaynaklananlar ve talep tarafından kaynaklananlar olarak ikiye ayırabiliriz. (Bu konuda mükemmel bir tartışma için David R. Henderson’ın Tom Woods Show’daki son konuşmasını dinleyebilirsiniz.)
Fayda 1: Daha Fazla Malzeme Temini
Arz tarafında, çok daha yüksek bir fiyat dünyanın geri kalanına “Houston çok daha fazla şişelenmiş su ve benzin istiyor!” diyen bir megafon görevi görür. Her ne kadar doğal bir felaketten sonra bu ürünlerin arzının sabitlendiğini rahatlıkla söyleyebilsek de, bu kesinlikle doğru değildir. Afete yol açabilecek (heyelan ve çığ düşmesi ya da radyasyon sızıntısı gibi) en berbat durumlar haricinde, bölge dışından gelenler bu değerli malzemelerden fazla miktarda getirebilirler.
Burada etik kuralların devreye girdiği kesinlikle doğrudur. Örneğin, Houston’dan sadece bir saat uzaklıkta yaşayan ve büyük bir kamyoneti olan bir market sahibi, golf planlarını iptal etmeye karar verebilir ve bunun yerine, acıların dindirilmesinde kendi payına düşeni yapmak amacıyla, elindeki malzemeleri bağışlamak ya da “maliyetine” satmak için birkaç gidiş geliş yapabilir. Çoğu Amerikalı, haberlerde sel felaketinin ne kadar kötü olduğu bildirildiğinde, kendisini bu durumda bulan biri için muhtemelen bunun “yapılacak en doğru şey” olduğunu söyleyecektir.
Peki ya Houston’dan altı saat uzaklıkta yaşayan bir market sahibi? Bir ya da daha fazla gidiş-dönüş yapması hâlinde katlanmak zorunda kalacağı fedakârlığın bir kısmını (sadece aracındaki benzini değil, aynı zamanda işini kaçırmanın fırsat maliyetini de hesaba katarak) telafi etmek için “maliyetinden” ya da hatta “normal perakende satış fiyatından” biraz daha fazla ücret alması kabul edilebilir mi?
Koşullar değiştikçe, Amerikalılar, çok ihtiyaç duyulan mallara erişimi olan çeşitli insanların kati ahlâkî yükümlülükleri konusunda anlaşmazlığa düşmeye başlayacaktır. Ancak pratikte daha fazla insanın Houston’a su, benzin, el feneri ve diğer malzemelerin taşınmasına yardım etmeye karar vereceği ve bu malzemeleri felaketle boğuşan şehre indirdiklerinde daha fazla ücret talep etmelerine izin vereceğimiz konusunda kesinlikle hemfikir olabiliriz.
Ayrıca bu “yukarı doğru giden arz eğrisinin” -yani fiyat yükseldikçe Houston’da daha fazla (örneğin) şişelenmiş su olduğu anlamına gelir- sadece coğrafi olarak değil, aynı zamanda zamansal olarak da işlediğini unutmayın.
Fayda 2: Acil Durumlarda Kullanılmak Üzere Malların Depolanması
Örneğin, bir süpermarketin müdürünün haberlerde bir kasırganın yaklaşmakta olduğunu duyduğunu varsayalım. Devlet yetkililerinin, piyasanın olanak tanıdığı ölçüde fiyatlandırma yapmasına izin vereceğine inanıyorsa, depoyu fazladan su, el feneri, pil, jeneratör vb. ile doldurmaya karar verebilir. Fırtınadan bir şey çıkmazsa, fazla envanteri elden çıkarmak için ertesi hafta büyük bir satış yapmak zorunda kalacağını biliyor. (Ne de olsa, yaklaşan kasırga depoyu tıka basa doldurmasına neden olmadan önce muhtemelen zaten en uygun miktarda envantere sahipti).
Bununla birlikte, varsayımsal süpermarket müdürümüz sel felaketinde normal fiyatın (diyelim ki) dört katını talep etmesine yasal olarak izin verileceğini bildiği sürece, devlet yetkililerinin müşterilere “fahiş fiyat uyguladığı” için kendisini cezalandıracağını bildiği zamanki kararlarına kıyasla, muhtemelen depoyu daha fazla birimle doldurma tarafını seçecektir.
Benzer bir mantık benzin istasyonu sahipleri için de geçerlidir; bu kişiler belki de tesislerine fazladan kamyon sokarak ve burada kalmalarını sağlayarak alışılmışın dışında büyük miktarlarda envanter stoku yapma olanağına sahip olabilirler, ancak bu fazladan masrafı, ancak benzinin piyasa fiyatının (diyelim ki) 10 doları aşma olasılığı olduğunu ve yetkililerin bu fiyatları talep etmelerine izin vereceğini düşündükleri takdirde yapmaya istekli olacaklardır.
Bu örneklerin de gösterdiği gibi, kasırga vurduğunda Houston’da “elde bulunan” şişelenmiş su, benzin, pil ve benzerlerinin miktarı, yetkililerin “fiyat artırmaya” karşı tutumundan etkilenmiştir. İşletme sahipleri ve serbest yatırımcılar, gönüllü işlemlerin yasal olarak kutsal sayıldığı bir ortamda, bu mallardan normalde sevk edecekleri kadarını sevk etmemişlerdir.
Tom Woods ile yaptığı röportajda Henderson, yüksek fiyatların mal sahiplerini malları zaman içinde ileriye taşımaya teşvik ettiği konusunda da çok ince bir noktaya değindi. Bu noktayı varsayımsal bir hikaye ile açıklayacağım: “Fahiş fiyatlandırmaya” karşı yasakların olduğu mevcut yasal ortamda, Houston’daki bir mağaza sahibi birkaç palet şişelenmiş suyu muhtemelen birinci günde elden çıkarır ve şehri terk ederdi, çünkü yapacak başka bir şeyi kalmazdı. Ancak, yetkililer ve kamuoyu market sahiplerini gerçek piyasa fiyatını uyguladıkları için kınamazsa, böyle bir kişi şöyle düşünebilir: “Şu anda bu mahallede şişelenmiş suyun kasası 10 dolara satılıyor. Ancak yağmur durmazsa ve caddelerin açılması insanların beklediğinden daha uzun sürerse, elimde kalan 50 kasayı depoda tutmam ve ardından birkaç gün içinde tanesini 50 dolardan elden çıkarmam tamamen mümkün. Fazladan 2000 dolar kazanma ihtimali, Houston’dan ayrılmak yerine birkaç günlüğüne burada, dükkânda uyumama kesinlikle değer.”
Bu tür bir analiz, sadece Arkansas’taki işletmelere şişelenmiş sularının tamamını Little Rock’ta elden çıkarmak yerine bir kısmını Houston’da satmaları gerektiğini söylemek için değil, aynı zamanda Houston’daki işletmelere şişelenmiş sularının tamamını birinci günde elden çıkarmak yerine bir kısmını kasırgadan sonraki beşinci günde satmaları gerektiğini söylemek için de yüksek fiyatlar gerektiğini göstermektedir.
Fayda 3: Kaynakların Korunmasının Teşvik Edilmesi
Bir önceki bölümde, önemli kalemlerin arz miktarının artmasından kaynaklanan yüksek fiyatların sosyal faydalarını özetledik. Diğer taraftan, fiyatların yükselmesine izin vermek de son kullanıcılar arasında tasarrufu ve kaynakların korunmasını teşvik edecek, böylece herhangi bir ürün arzı insanlar arasında daha eşit bir şekilde “paylaştırılacaktır”.
Şişelenmiş suyu düşünün. Fırtına vurduğunda ve belirli bir aile Houston’da birkaç gün boyunca sokakların sular altında kalacağını öğrendiğinde, ilk eğilimleri markete koşmak ve ihtiyaç duyulan ürünleri stoklamak olabilir. Bir anne, normal perakende satış fiyatından, sadece içmek için değil, aynı zamanda (örneğin) makarna haşlamak için kullanmaları gerekmesi ihtimaline karşı 10 kasa şişelenmiş su satın alabilir. Sonuçta, elektriklerin ne kadar süre kesileceğini kim bilebilir? Kadın, şişeleri kilerinde saklayabileceğini ve işler normale daha erken dönerse de önümüzdeki iki ay boyunca suyu tüketebileceğini düşünerek hareket edebilir. Her ihtimale karşı su stoklamaktan zarar gelmez.
Ancak elbette, şehirde mahsur kalan aile başına sadece (diyelim ki) 3 kasa şişelenmiş suyun düştüğü bir durumda insanların yapmasını arzulamadığımız şey tam olarak budur. Komşularından önce mağazalara giden insanların ne kadar satın alacakları konusunda çok dikkatli olmalarını istiyoruz, çünkü onlardan sonra gelen aileler için raflarda başka birimler bırakmaları gerekiyor.
“Vicdansız” bir fiyatlamanın yapacağı şey ise tam olarak budur: Eğer mağaza normalde 4 dolara satılan bir kasa su için 20 dolar talep ediyorsa, varsayımsal annemiz arabasına öyle gelişigüzel 10 kasa yüklemeyecektir. Bu etiket şokundan sonra, aniden makarnayı şişelenmiş suyuyla haşlamak o kadar da cazip görünmeyecektir. Belki de sadece 3 kasa su alsa ve makarna yerine birkaç kutu ton balığı ve protein bar temin etse daha iyi olur.
Benzin söz konusu olduğunda, yaklaşan bir fırtına durumunda fiyat artırma karşıtı düzenlemelerin belirgin bir sapkınlığı söz konusudur. Kıyıdan uzaklaştırmanız gereken binlerce aracı olan bir ordu komutanı olarak kendinizi hayal edin ve kıyı üssünüzde yalnızca sınırlı miktarda yakıtınız var. Ancak, birkaç saat uzaklıktaki iç kesimlerde çok sayıda yakıt ikmal deposu bulunuyor. Ne yapacaksınız?
Bariz çözüm, birliklerinizin araçlarına yalnızca bir sonraki yakıt ikmal istasyonuna varmalarına yetecek kadar yakıt koymalarına izin vermektir. Bu, mevcut yakıtı etrafa yayar, böylece mümkün olduğunca çok aracı tahliye edebilirsiniz.
Şimdi gerçek dünyaya dönelim: Binlerce insanın kıyıdan tahliye edilmek istendiği yaklaşan bir fırtına sırasında, rafineri kesintileri ve diğer darboğazlara bağlı olarak, fiyatlarını önemli ölçüde artırmazlarsa bazı yerel istasyonların benzininin bitmesi mümkündür. İstasyonlara ilk ulaşacak kadar şanslı olan insanlar, bu hengâmeden kurtulmak için eyaletler arası yola çıkmadan önce doğal olarak depolarını dolduracaklardır. Sonradan gelen şanssız kişiler ise benzin istasyonunun boş olduğunu görecek ve otoyolda durmak zorunda kalacaklardır. Yetkililer bu durumda sel nedeniyle değil, kaçışları sırasında yakıtları bittiği için mahsur kalan sürücülerle uğraşmak zorunda kalacaktır.
Buna karşılık, ilgili birkaç istasyon sahibinin benzin fiyatını galon başına 15 dolar olarak belirlemesi hâlinde, fırtına başladığında arabalarında yarım depo benzin bulunan insanlar “Bu çok fahiş!” diyecek ve 80 km sonra fiyatların daha iyi olup olmadığını görmek için otoyola geri döneceklerdir. 15 dolarlık bir fiyatta, sadece benzini bitmek üzere olan insanlar benzin alacaktır ve onlar bile sadece kendilerine yeterince hareket alanı sağlayacak miktarı alacaktır. Onlar da muhtemelen şanslarını deneyecek ve fırtınadan uzaklaştıklarında benzinin daha ucuz olmasını umacaklardır. Tıpkı varsayımsal ordu komutanımız gibi, merkezîleştirilmemiş fiyat sistemi de kıt olan yakıtı araçlar arasında paylaştırarak mümkün olduğunca çok kişinin tahliye edilmesini sağlar.
Başkaları Acı Çekerken Kâr Etmek Etik mi?
Sosyal medyada bazı insanlar bu bilindik ekonomist argümanlarını duydular ama itiraz ettiler. “Tabii tabii, ‘verimlilik’ hakkındaki görüşlerinizi anlıyoruz!” dediler. “Ama kabul edelim: Bir felaket sırasında, pek çok kahraman, ihtiyacı olan insanlara yardım etmek için ellerinden geleni yapmak üzere kendilerini tehlikeye atarak mücadeleye atılır. Bir gün önce tesadüfen şişelenmiş su sevkiyatı yapmış olan bir büfecinin, komşuları evlerini kaybederken lotoyu tutturması çok yanlış.”
Bu görüşü anlayışla karşılıyorum ve tipik liberteryen ekonomistlerin genellikle soğukkanlı ve gündelik ahlâktan kopuk göründüklerine katılıyorum. (Nitekim Independent Institute’un yeni kitabı Pope Francis and the Caring Society’ye yazdığım sonuç makalesinde de bu görüşü savunmuştum.)
Yine de mağaza sahiplerinin “piyasanın olanak tanıdığı ölçüde” ücret almalarını yasaklamak yerine, başkalarının trajedisinden kişisel olarak kazanç sağlamalarını önlemenin daha iyi bir yolunun, bazı bireylere denk gelen hakiki “talih rüzgârını” yardım çalışmalarına bağışlamalarını önermek olduğunu düşünüyorum.
Örneğin, normalde 4 dolara sattığı 100 kasa şişelenmiş suyun üzerinde oturan bir büfe sahibini düşünün. (Fırtına vurmadan önce stok yapmak için herhangi bir özel önlem almadığını varsayalım; bu her durumda elinde tutacağı envanterdir). Su baskını nedeniyle, muhtemelen 14 dolara satabileceğini ve yine de tükeneceğini fark etti. Yani elde edebileceği potansiyel 1.000 dolarlık (yani 100 kasa x 10 dolarlık “fiyat artırma” marjı ile) saf talih rüzgârı kazancı var.
Geleneksel ahlâkçılar “hayır, fiyatını 4 dolarda tutmalı” diyecektir. Zira akıllarında, adamın aksi takdirde bu 1.000 doları alıp cebine atacağı vardır.
Bunun yerine, mal sahibinin tam 14 dolar aldığını, ancak daha sonra 1.000 dolarlık talih rüzgârını, evlerini su basan ve kelimenin tam anlamıyla (cüzdanlar dâhil) hiçbir şeyleri kalmayan ailelere ücretsiz yiyecek ve kuru giysi paketleri dağıtan yerel bir yardım kuruluşuna bağışladığını varsayalım. Ya da konuyu daha da açık hâle getirmek için, 1.000 dolarlık talih rüzgârını, parayı şişelenmiş su satın almak ve çaresiz insanlara dağıtmak için kullanan yerel bir kuruluşa bağışladığını varsayalım.
Bu yola girdiğimizde, bir kasa su için sadece 4 dolar talep etme ısrarının aslında varsayımsal büfecimizin 1.000 dolar değerindeki bağışını, sadece mağazasına girip büyük bir alışveriş yapmak için kredi kartlarını çıkaran belirli Houstonlılar için yaptığı anlamına geldiğini görürüz. Bu insanların, o gün Houston’da onun örtülü 1.000 dolarlık hayırseverlik bağışına en çok ihtiyaç duyan kişiler olma ihtimali nedir?
Sonuç
Avusturya geleneğindeki iktisatçıların diğerlerinden daha fazla vurguladığı gibi, piyasa fiyatları insanların birbirleri vasıtasıyla değerli bilgileri iletmelerini sağlayan göstergeler olarak işlev görür. Kurtarma görevlilerinin bir felaket bölgesinde cep telefonu ya da telsiz kullanamamasının yardım çabalarını sekteye uğratması gibi, devlet yetkilileri de piyasa fiyatlarının üretici ve tüketicilerin birbirleriyle konuşmasına izin vermesini yasakladıklarında insanlığın bir krizden kurtulma becerisini engellemiş olurlar.