Bugünün dünyasında para sistemleriyle alakalı tartışmalarda, hemen hemen herkesin hemfikir olduğu şey paranın "devletler" veya "egemen devletler" dediğimiz kuruluşlar tarafından kontrol edilmesi gerektiğidir. Günümüzde “ABD doları” dediğimizde ABD hükümeti tarafından çıkarılan para birimini kastediyoruz. İngiliz sterlini dediğimizde Birleşik Krallık rejiminin çıkardığı parayı kastediyoruz.
Devlet tarafından verilen bu paraya sahip olma ihtiyacı, elbette her zaman gerçek olmadı. Gerçekten de devletlerin yükseliş tarihi, özel sektör parasını devlet kontrolündeki parayla değiştirme çabalarıyla dolu bir tarihtir.
Bunun nedenleri çoktur. Genellikle finans sektörüne müdahale ile oluşan para arzının kontrolü, devlet harcamalarını ve borçlanmasını genişletmede devletlere çok daha fazla esneklik sağlar. Belki de en önemlisi, bu, devletlerin savaş zamanlarında ve diğer “acil durumlarda” olağanüstü harcamalar yapmasına olanak tanır.
Göreceğimiz gibi devlet ile özel finans arasındaki bu mücadele uzun sürdü. Rejimlerin, para üzerinde bir tekel iddiasında bulunmak için gerekli meşruiyet ve düzenleyici gücü güvence altına almaları yüzyıllar aldı. Ve bugün bile, devletler hala para birimleri arasındaki uluslararası rekabetin realitesi tarafından bir şekilde kısıtlanmaktadır. Ayrıca altın, gümüş ve kripto para birimleri gibi değer saklama işlevi gören yarı paraların varlığının devam etmesiyle de kısıtlanıyorlar. Ancak konu paranın kontrolünü ele geçirmek olduğunda, devletin son yüzyıllarda çok büyük kazanımlar elde ettiğini inkar etmek mümkün değildir.
Bu olayların sırası bize devletlerin ve paranın bir başka önemli yönünü de hatırlatıyor: Devletlerin yükselişi, kralların ve prenslerin paranın üretimini ve düzenlenmesini kontrol etmelerine bağlı değildi. Aksine, buradaki nedensellik diğer yönde ilerlemektedir: Devletler daha güçlü hale geldikçe, bu gücü paranın kontrolünü de ele geçirmek için kullandılar.
Para Arzını Kontrol Etmeye Yönelik Erken Çabalar
Antik dünyada, Roma İmparatorluğu'nu da içine alabileceğimiz eski despotik imparatorluklar, kendi paralarını basmaya ve var olan ilkel "finansal sistemleri" kontrol etmeye özen gösteriyorlardı. Romalılar, özellikle Diocletianus döneminde, birçok Roma vatandaşının mahvolmasına yol açan para birimlerini uzun süreler boyunca devalüe etti.
David Glasner'a göre, "hükümdarın madeni para üzerindeki ayrıcalığı Roma'nın düşüşünden sonra da korunmuştur."1 Ancak bu yalnızca teorideydi. Bu dönemin sivil hükümetleri, para üzerinde bir tekel kurmak için çok zayıftı. Martin van Creveld, “Siyasi sistemin ademi merkeziyetçi doğası ve istikrarsızlığı göz önüne alındığında, Orta Çağ boyunca Avrupa Hükümdarları, Pers, Moğol ve Çin imparatorluklarındaki doğulu emsallerini taklit edecek konumda değildiler.
Üstelik Batı Avrupa'da dolaşacak o kadar çok para yoktu. Madeni paralar genellikle yetersizdi ve Batı Avrupa'nın tarımsal doğası, takas yoluyla çok fazla ticaret yapıldığının göstergesiydi.
Bu, Avrupa'nın kentleştiği ve artan bir tarım fazlası üretmeye başladığı sonraki Orta Çağ'da değişmeye başladı. Büyük ölçüde Fransa, İspanya, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda'yı kapsayan coğrafi bölgelerde “şubeler” kuran İtalyan bankacılar tarafından yönlendirilen, hem madeni para hem de banknot üretimini içeren bir finansal sistem şekillendi.
Ancak para sistemine özel sektör hakimdi ve Van Creveld, bu dönemde önemli miktarda paranın yavaş gelişen devletler tarafından değil, özel kurumlar tarafından üretildiğini hatırlatmaktadır.
1700'den önce kredi sistemleri geliştirme girişimleri, yalnızca özel bankacılık ve ticaretin kraliyet otoritesini fiilen dışlayacak kadar güçlü olduğu bu yerlerde başarılı oldu; başka bir deyişle, tüccarların hükümet olduğu yerde…. Ortak bilgelik, tüccarlara para konusunda güvenilebilirken, krallara güvenilemeyeceği görüşündeydi. Hem ekonomik hem de zorlayıcı gücü kendi ellerinde toplayarak, bunu ya madeni paranın değerini düşürmek ya da tebaasının hazinesini ele geçirmek için sıklıkla kullandılar.3
Avrupa kralları yine de parayı kontrol etmeye çalıştı. En erken ve ehemmiyetli girişimlerden biri, hükümdarların erken dönemde daha merkezi ve uyumlu bir ulusal rejim geliştirdiği İngiltere'de gerçekleşti. Böylece, İngiltere'de 1222 tarihinden sonra, "para bozdurma ve külçe altın ticareti, Kraliyet Eşanjörü tarafından sıkı sıkıya uygulanan bir kraliyet tekeliydi."4 Yürütme, ''değerli metallerdeki özel ticareti ortadan kaldırmak, yabancı madeni paraları satın almak veya bunlara el koymak ve bunları yeniden paraya çevrilmek üzere Londra Kulesi darphanesine teslim etmek için tasarlanmış eylemlerde bulunan hükümet yetkililerinden oluşuyordu.”5
Bunun ne kadar iyi uygulandığı belli değil, ancak ulusal düzenlemeye yönelik bu tür uyumlu çabalar Avrupa'nın çoğunda çok daha gelişigüzeldi.
Örneğin, Kıtadaki en büyük ve en merkezi devlet olan Fransız devleti, on altıncı yüzyılda para arzının kontrolünü ciddi bir şekilde ele geçirmeye çalıştı. Sonuçlar karışıktı. Ulusal bir para rejimini bir araya getirme çabaları Orta Çağ'ın sonlarında başladı, ancak “Fransa parasal olarak birleşik değildi. Gümüş, 16. yüzyılın ortalarından sonra batıda -önceden altın sikke- dolaşıma girdi, doğuda ise bakır Almanya'dan sızarak dolaşıma girdi."6
Uygulamada, ulusal kralların tekel ayrıcalıkları, vergi hakları ve unvanların satışı ile işbirliği yapmayan soyluları satın alması gerekiyordu. Krallar, kraliyet ayrıcalıklarını yerine getirmek için soylular tarafından sağlanan insan gücüne güveniyordu.
Çoğu durumda ulusal para tekellerin olmaması, doğmakta olan Avrupa devletlerini iki yüzyıllık devlet inşasına girişmekten alıkoymadı. 16. yüzyıla gelindiğinde Fransa, devam eden para rekabetinin ortasında bile mutlakiyetçi bir devlet inşa ediyordu. 17. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Fransa, İspanya, İsveç ve Kıtanın diğer bölgelerinde mutlakiyetçiliğin zemin kazanmasıyla birlikte, devlet elbette kendini göstermişti. İngiltere'de -Stuart'lar çok arzuladıkları mutlak monarşiyi elde edememiş olsalar da- bu dönemde devlet merkezileşmiş, konsolide bir devlet yönünde çok ilerlemiştir. Gerçekten de, on yedinci yüzyılın ortalarında, Batı Avrupa'nın ilk "topyekûn savaş" çağı olarak adlandırılabilecek Avrupa'nın Otuz Yıl Savaşları, Batı Avrupa'da devlet sisteminin sağlamlaşmasıyla sona erdi.
Gerçekten de, savaş ve devlet inşası - genellikle aynı olan iki şey - madeni paraların değerini düşürme yoluyla hükümet gelirlerini artırma çabalarını yönlendirdi. Henry VIII'i 1542'de para biriminin değerini düşürmeye yönelik çok yıllı bir dönemi başlatmaya iten şey İskoçya ile olan savaştı ve bu da Edward VI'nın saltanatına kadar devam etti. Savaş, diğer hükümdarları benzer amaçlara yöneltti ve Kıtada V. Charles, 1551'de altın taler'i devalüe etti. On yedinci yüzyılda, Avrupa hükümdarları “Otuz Yıl Savaşları beklentisiyle … kademeli olarak alçalmaya” giriştiler.8 Sonuç olarak, “Birçok prens on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda para biriminin değer kaybetmesinde kükreyen bir iş yaptı.”9
Devam Eden Parasal Rekabetin Etkileri
İspanya, Fransa ve dönemin diğer yükselen devletleri, tüm bunları para arzı üzerinde gerçek tekeller kurmadan başardılar. Yine de para rekabeti, devletlerin bu olanların yanına kar kalmamasını sağladı. Ulusal devletler kendi sınırları içinde paranın de jure tekel kontrolünü sağlamlaştırabilmiş olsalar bile, hükümdarın parası yine de komşu devletlerdeki ve prensliklerdeki para birimlerinin rekabetiyle karşı karşıya kaldı. Fransa'da düzinelerce farklı türde madeni para dolaşımda olduğu gibi, tüccarlar, finansörler ve daha hareketli birey sınıfları için servetlerini daha ağır bir şekilde devalüe edilmiş para birimlerini kullanmaktan kaçınacak şekilde hareket ettirmeleri her zaman mümkün olmuştur.
Böylece, hükümdarlar devalüasyonun getirdiği risklerin farkındaydılar. Para biriminin "çok fazla" değerinin düşürülmesi, tüccarların ve hatta yerleşiklerin rakip ithal veya karaborsa para birimlerine kaçmasına neden olabilir. Pratik sınırlamalar, bir rejimin para birimini ne kadar düşürebileceğini kontrol ediyordu. Böylece, Henry VIII, tahrifat kampanyasına başladığında, bunu mallara ve kilise mülküne el koyma ve zorlayıcı krediler içeren daha geniş bir savaş zamanı politikasıyla birleştirdi.10
On yedinci yüzyılda, değeri düşük ulusal para birimlerinden kurtulma yeteneği, Amsterdam Bankası'nın ortaya çıkmasıyla daha da kolaylaştı. 1609'da Amsterdam Şehri tarafından kurulan banka - teknik olarak bir "devlet bankası" - Hollanda Cumhuriyeti'nde dolaşan "en az 341 gümüş ve 505 altın sikke"nin değerlerini hesapladı. Banka, tüccarların hangi madeni paraların "iyi" olduğunu ve hangilerinin değerinin düşürüldüğünü belirlemelerine yardımcı oldu.11 Banka daha sonra madeni paraların iddia edilen nominal değerlerine bakılmaksızın madeni paraların "gerçek değerine" dayalı olarak kredi sağladı. Banka, “o zamanlar dünyanın en çok kullanılan para birimi” haline gelen ve hatta belki de bugün ABD dolarına benzer bir statüye sahip bir “rezerv para birimi” haline gelen banka guilderleri olarak bilinen madeni paralar çıkardı.12 Bu, Hollandalı politikacıların herhangi bir ahlaki doğruluğundan kaynaklanmıyordu. Hollanda rejiminin de kazanç için kendi para birimini manipüle etmeyi tercih etmesi muhtemeldir. Ancak Hollanda Cumhuriyeti'nin küçüklüğü ve dış ticarete olan bağımlılığı rejimi bu açıdan büyük ölçüde sınırladı. Böylece, Hollandalılar esasen daha büyük devletlerle rekabet edebilmek için güvenilir, rekabetçi bir finans merkezi olmaya zorlandı.
Bankalar Üzerinde Kontrol İddiası
Madeni paranın kontrolü, devletlerin parayı kontrol etme mücadelelerinin yalnızca bir yönüydü.
Ne de olsa, bu dönemde Avrupa bankaları tarafından idare edilen paranın çoğu, fiziksel olarak hareket eden metalik paraya ihtiyaç duymadan Avrupa genelinde fonların hareketini kolaylaştıran “kambiyo senetleri” biçimindeydi. Bu senetler aynı zamanda para olarak da işlev görmeye başladı ve on beşinci ve on altıncı yüzyıllarda devletler madeni para üzerinde daha fazla kontrol talep ederken bile, “özel kurumlar böylece kağıt para geliştirmeye başlamıştı.”13
Birçok durumda paraya erişim sağlayan bankaların gerekli olduğu kanıtlandı, çünkü birçok yerde 18. yüzyıl gibi geç bir tarihte bile madeni para arzı yetersizdi. Bu kıtlıklar, özellikle geçimlik tarım ve tarımsal takasın yerini ücretli çalışmanın aldığı yerlerde şiddetli olmuş olabilir. Yeni işveren türü, çeşitli türlerde paraya ihtiyaç duyuyordu.15 Banka tarafından yaratılan kağıt para, madeni paraların güvenilmez veya kullanılamaz olduğu zamanlarda bir değişim aracı sağlamada önemli bir rol oynadı.
Bu, hükümdarın madeni parasına olan bağımlılığı azalttı ve prensler bu bankaları zahmetli rakipler olarak görmeye başladılar. Üstelik bankalar - sıradan tüketicilerin aksine - rejim parasını daha dikkatli değerlendirecek ve değeri düşmüş madeni paraları yalnızca indirimli olarak kabul edecek bilgi ve araçlara sahipti.
Bankaların çoğu zaman kralın madeni parasını sona erdirebileceği gerçeğinden rahatsız olan devletler, daha sonra hükümdarın daha kolay kontrol edebileceği madeni ödemeleri zorlamaya çalıştılar. Glasner şöyle yazıyor:
Madeni para üzerindeki devlet tekeli ile özel bankacılık arasındaki gerilim, bankaların banknot ve mevduat yaratmasını kısıtlamak için sıklıkla çıkarılan mevzuatta kendini gösteriyor. Örneğin on beşinci yüzyılda, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda'yı kapsayan coğrafi bölgedeki düşmanca yasalar… neredeyse tüm bankacılık faaliyetlerinin durmasına neden oldu.16
Bir devletin bankacılık sektörünü sakat bırakmanın dezavantajı oldukça büyüktür, bu yüzden sonunda devlet bu stratejiyi terk etti ve kağıt parayı sevmeyi öğrendi. Ancak halkın hükümet tarafından verilen kağıt parayı kabul etmesini sağlamak, uzun bir yokuş yukarı savaş olacaktır.
Van Creveld, hükümetin ilk kağıt para girişimini 1630'larda, Otuz Yıl Savaşları için paraya ihtiyacı olan İspanyol Olivares Dükü'nün gümüşe el koyduğu ve onların yerine "faizli akreditifler" sağladığı zaman yerleştirir. Prenslerin bu zamana kadar paranın değerini düşürme konusundaki itibarı göz önüne alındığında, bu kağıt para hızla değer kaybetti. Sadece birkaç yıl sonra İsveç benzer bir plan denedi, ancak bu da hızla başarısız oldu.
Gerçek bir banknot ihraç eden merkez bankasının temelleri ancak 1694'te Bank of England ile -yani üç yüz yılı aşkın modern devlet inşasının ardından- atıldı. Ve o zaman bile, İngiltere Bankası para yaratan bir kurum olarak başlamadı ve 1844'e kadar banknot ihracı tekeli olmadı. Daha doğrusu, İngiltere Bankası başlangıçta devlet açığını hisse ihraç ederek finanse etti. Bankanın devlet mevduatları üzerinde de bir tekele sahip olduğu gerçeği göz önüne alındığında, bu hisseler, şaşırtıcı olmayan bir şekilde çok popülerdi.17
Bunu 1718'de Fransa'da bir ulusal banka olan Banque royale izledi. Ancak Bank of England gibi, Banque royale de banknot basımı üzerinde işleyen bir tekele sahip değildi. Ancak bu, Fransız bankasının çok sayıda banknot basmasını engellemedi ve Mississippi Balonu'nun ardından bir mali krize yol açtı.
Merkez Bankaları ve Altın Standardı
Avrupa devletlerinin, parasal sistemler üzerinde devlet tekel güçleriyle ilişkilendirdiğimiz merkez bankalarını ve para çıkarma yetkilerini oluşturması on dokuzuncu yüzyıla kadar değildi: "1870'e gelindiğinde, çoğu ülkede sadece senetler tedavülünü tekelleştirmekle kalmadılar, aynı zamanda diğer bankaları da düzenlemeye başladılar."18
Bu merkez bankalarının Avrupa'nın büyük bir bölümünde yükselişi, devletlere yeni borç verme ve olağanüstü durumlarda aşırı hükümet harcamalarını finanse etme konusunda benzeri görülmemiş güçler sağladı. Merkez bankalarının düzenleyici rolü, rejimin genel olarak finansal sistemleri üzerindeki kontrolünü daha da sağlamlaştırdı.
Bununla birlikte, ironik bir şekilde, on dokuzuncu yüzyılda da devletler, klasik altın standardı biçiminde devlet tekelci güçlerine artan bir muhalefetle karşı karşıya kaldılar.
Bu, 19. yüzyılda özellikle İngiltere, Fransa ve ABD'de dikkate değer olan laissez-faire liberalizminin yükselişinin bir sonucuydu. Batı Avrupa'da giderek artan bir şekilde liberaller ve ticari sınıf, “altın veya gümüşün konvertibilitesini sabit bir paritede sürdürme zorunluluğu” üzerinde ısrar ettiler. Bir para biriminin metal cinsinden değerinin bu resmi tanımları, hükümetin para birimini manipüle etmesinin kapsamını ve etkilerini görmeyi kolaylaştırmaları açısından önemliydi. Bunların hepsi iyi ama devletin para üzerindeki büyüyen tekeline hiçbir meydan okuma sunmadı. Ne de olsa, altın standardı savaş nedeniyle askıya alınabilirdi ve defalarca askıya alındı.
Başka bir deyişle, klasik altın standardı dönemini, mali ve parasal konularda devletin zayıf olduğu bir dönem olarak değerlendirmek yanlış olur. Tam tersine, klasik altın standardı, yalnızca yasalarla sınırlandırılan sağlam bir devlet gücü temeli üzerine inşa edilmiştir. Devletin nihayetinde para sistemini denetleme ayrıcalığının meşruiyeti söz konusu değildi. On dokuzuncu yüzyılın sonunda Britanya'da ve diğer birçok önemli yönetimde, özel olarak çıkarılan banknotların ve özel olarak basılan madeni paraların günleri sona ermişti. (ABD bu eğilimi biraz geciktirdi, ancak sonuç nihayetinde aynı oldu.) Yani, para basma ve yaratma konusunda gerçekçi bir şekilde devlete meydan okuyabilecek hiçbir kurum kalmamıştı.
Ondokuzuncu yüzyıl, devletin para birimini şişirme ve değerini düşürme yeteneğinin önünde engeller yarattı, ancak devletler yine de özel para, özel bankalar ve özel darphaneler karşısında galip geldiler. Klasik altın standardının ardından, devlet aktörlerinin tamamen egemen olduğu bir sistem olan altın değişim standardının gelmesi bizi şaşırtmamalı.
Birçok yönden, devletin egemen olduğu para sistemlerindeki bu değişiklik, Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden önce işleri yapmanın “geleneksel” yöntemine geri dönülmesiydi. Roma despotizminin sonunu izleyen dönemde, madeni para ve para üretimi üzerinde tekel kurabilecek devletler yoktu. Yine de sivil hükümetler giderek daha güçlü devletler haline geldikçe, kendilerini para ve finans ustaları olarak da ilan ettiler. Şimdi çok az kişi bu durumu sorgulamaktadır.
Yazar - Ryan McMaken
Çevirmen - xxx
Bu yazı mises.org sitesinin ''How Governments Seized Control of Money'' adlı yazının çevirisidir.
1.David Glasner, "An Evolutionary Theory of State Monopoly over Money," in Money and the Nation State: The Financial Revolution, Government and the World Monetary System, ed. Kevin Dowd and Richard H. Timberlake Jr. (New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 1998), pp. 21–46, esp. p. 27.
2.Martin Van Creveld, The Rise and Decline of the State (Cambridge: Cambridge University Press, 1999), p. 226.
3.Ibid., p. 226.
4.John H. Munro, "The Medieval Origins of the Financial Revolution: Usury, Rentes, and Negotiability" in International History Review 25, no. 3 (September 2003): 505–62, esp. 548.
5.Ibid.
6.Charles P. Kindleberger, "Economic and Financial Crises and Transformations in Sixteenth-Century Europe," in Essays in History: Financial, Economic, Personal (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999), pp. 72–94, esp. p. 75.
7.Ibid.
8.Ibid., p. 6.
9.Ibid., p. 6.
10.Kindleberger, "Economic and Financial Crises and Transformation in Sixteenth-Century Europe," p. 76.
11.Jan Sytze Mosselaar, A Concise Financial History of Europe (Rotterdam: Robeco, 2018), p. 53.
12.Ibid., p. 54.
13.Van Creveld, The Rise and Decline of the State, p. 226.
14.Kindleberger, "Economic and Financial Crises and Transformations in Sixteenth-Century Europe," p. 87.
15.T.S. Ashton, The Industrial Revolution: 1760–1830 (New York: Oxford University Press, 1964,) pp. 69–70.
16.Glasner, "An Evolutionary Theory of State Monopoly over Money," p. 28.
17.The bank was created as a result of the financial crisis of 1672 during which—in spite of the advantages of the state’s longtime monopoly on coinage—Charles II suspended altogether the payment of coins to his creditors. He eventually paid his debts, but the episode raised calls for the creation of a “public” bank that would lower risk and guarantee the payment of the government’s debts.
18.Van Creveld, The Rise and Decline of the State, p. 233.
19.Glasner, "An Evolutionary Theory of State Monopoly over Money," p. 38.