Roma imparatorluğu vatandaşları kağıt paraya güvenmiyordu ve altın ve gümüş para dışındaki herhangi bir şeyi kabul etmiyorlardı. Bu şekilde yöneticiler, ek para basarak para arzını şişirme yönteminden kendilerini alıkoyulmuş buldular.
Fakat Roma imparatorları ustaca bir yöntem keşfetti. Ülkede bulunan tüm paraları tamir adı altında topladılar. Bundan sonra çokça araçla, paranın küçük parçalarını törpüleyerek ya da ucuz alaşımlar kullanarak, parada yazan orijinal değeri değiştirmeden içindeki gümüş içeriğini düşürdüler. Bu devalüasyon Roma para arzına daha fazla gümüş para ekleme imkanı verdi. Nero tarafından başlatılan bu uygulama halefleri tarafından artırıldı. Diocletian zamanlarında standart gümüş para olan denarius'un resmi değeri onda biri oranına düşmüştü
Bunun sonucunda, Roma imparatorluğu genelinde fahiş fiyat artışları yaşandı. Tarih boyunca olduğu gibi, toplum öfkeyle tüccarları ve spekülatörleri fiyatların yükselmesine neden olmakla suçladı. Genel olarak, tek çarenin hükümet tarafından sıkı maksimum fiyat kontrolleri olduğu konusunda hemfikirdiler.
Bu sebeple, bir "halk dostu" olan İmparator Diocletian, MS 301'de ünlü Fermanını(Tavan Fiyatlar Fermanı) yayınladı. Birkaç tipik örnek: Fasulye, ezilmiş, 100 dinar; fasulye, ezilmemiş, 60 dinar.; Kırmızı fasulye, 100 dinar. Baytar, toynakları kesmek için, hayvan başına 6 dinar. Yazar, en iyi yazı için 100 satır başına 25 dinar.. Yazar, ikinci kalitede yazılması için, 100 satır başına 20 dinar.
Diocletian'nın fermanı modern teşviklerle belirgin benzerlikler taşımaktadır:
Düşünmeden kendi kazanımları için koşan insanoğlunun sınırsız ve gözü dönmüş hırsını mutlaka kontrol etmeliyiz. Bu ortak ihtiyaç için hiçbir düşüncesi olmayan hırs; en çok ihtiyaç duyanların varlıklarını perperişan etmektedir. İnsanlığın koruyucusu olan bizler adaletin arabulucu olarak müdahale etmesi gerektiğine karar verdik, böylece insanlığın kendisinin sağlayamadığı çözüm, öngörümüzün çareleriyle herkesin genel olarak iyiliğine uygulanabilir.
Pazarlarda fahiş fiyatlar o kadar yaygın ki kontrol edilemez kazanma isteği çok arzla dahi azalmaz. Amaçları her zaman kâr etmek, genel refahı engellemek olan insanlar, bireysel olarak bütün ulusları tamamen tatmin edebilecek büyük zenginliklerle dolu olan insanlar, daha küçük zenginlikler yakalamaya çalışır ve iflasa götüren kazançların peşinden koşarlar. Genel olarak insanlık için endişemiz bu tür adamların hırslarına bir sınır çekmemiz için bizi ikna ediyor. Kamu yararına örtülü bir şekilde saldıran rantçılar, tek bir satın alımda bir askerin ikramiye ve maaşından mahrum bırakılacağı şekilde mallardan zorla fiyat alıyorlar.
Bu nedenle, yüksek fiyatların şiddeti herhangi bir yerde ortaya çıktığında, hırsın, kanunumuzun sınırlarıyla kontrol altına alınması için bir maksimumun belirlenmesine karar verdik. Yeterli yaptırımı sağlamak için bu tüzüğü ihlal eden herkes ölüm cezasına çarptırılacaktır. Aynı ceza, satıcının açgözlülüğü ile satın alma arzusuyla tüzüğe karşı komplo kuran şahsa da uygulanacaktır. Bu düzenlemeden dolayı mallarını genel piyasadan çekmesi gerektiğine inanan kişi de ölüm cezasına çarptırılacaktır.
Kamu yararı için oluşturulmuş bir yasaya itaat ve özenle uyulması konusunda herkesin sadakatine çağrıda bulunuyoruz.
İnsanları tavan fiyatlarla ticaret yapmaya zorlayabilecek biri varsa, o biri Diocletian'dı. Emrinde sınırsız sayıda gizli polis olan eski bir general ve medeni dünyanın mutlak imparatoru olsa da bu işten vazgeçmeye mecbur bırakıldı. Kısa bir süreden sonra neredeyse satış için hiç şey arz edilmiyordu ve tüm mallarda büyük bir kıtlık vardı.
Diocletian, fiyat sabitleme Fermanını yürürlükten kaldırmak zorunda kaldı. Fiyatlar nihayet MS 307'de hükümet para arzını bozmayı bıraktığında istikrara kavuştu.
Yazar - Murray N. Rothbard
Çevirmen - Mert Halil Bölükbaşı
Bu yazı mises.org sitesinin ''The Edict of Diocletian: A Case Study in Price Controls and Inflation'' adlı yazının çevirisidir.