02/04/2022 - H.A. Scott Trask
Önümüzdeki on yılda Amerikan ekonomisi ne kadar büyürse büyüsün, hükümet, küresel askeri yetki alanını ve varlığını korurken, artan yetkileri, artan eğitim harcamalarını ve Orta Doğu’da devam eden savaşları finanse etmekte ciddi sıkıntı yaşayacak. Rakamlarla ne kadar oynanıyorsa oynansın, bir kriz yaklaşıyor ve Amerikalılar yaşam standartlarının düştüğünü ve küresel imparatorluklarının çöküşünü görmeye mahkum.
Bu çöküş daha önce oldu. Kitle siyaseti, bürokratik merkeziyetçilik ve ideolojik devlet çağını başlatan ufuk açıcı ve yıkıcı olayı, Fransız İhtilâli’ni düşünün. Bu, şebekliğe layık büyük ve karmaşık bir olaydı, ancak Fransız monarşisi bütçesini dengeleseydi, bu hiç gerçekleşmeyebilirdi. İhtilalin nedenleri çok olsa da, ihtilali getiren krizin nedeni çok değildir. Monarşinin otoritesini ve güvenini o kadar zayıflatan bir mali ve kredi kriziydi ki, monarşi başarılı bir liberal anayasal ve serbest piyasa reformu programını güvenli bir şekilde uygulamadan önce feshedilmiş bir siyasi meclis toplaması gerektiğini düşündü. Bu, sanki Amerikan federal hükümeti, açık bir gündemle bir anayasal toplantı çağrısında bulunmuş ve her şeyin yolunda gitmesini ummuş gibi olurdu. 1789 Genel Meclisi, Üçüncü Zümrenin liderlerinin (burjuvazi, zanaatkârlar ve köylüler) onu Ulusal Meclise dönüştürmesine ve monarşiden siyasi iktidarı almasına kadar bir aydan biraz fazla sürdü. İhtilal yaklaşıyordu. Revizyonist tarihçiler, durgun bir ekonomiye, ezilen bir köylülüğe, zincire vurulmuş bir burjuvaziye ve arkaik bir siyasi yapıya sahip bir ülke olarak devrim öncesi Fransa’nın standart yorumlanmasına meydan okudular. Citizens’da (1989), Simon Schama, Louis XVI yönetimindeki Fransa’yı girişimci soyluları, reform zihniyetli bir monarşisi, gelişmekte olan sanayileşmesi, büyüyen ticareti, bilimsel ilerlemesi ve enerjik yöneticileri (vilayetlerdeki kraliyet yöneticileri) ile hızla modernleşen bir ulus olarak tanımlar.
Üstelik Montesquieu modaydı; İngiliz karma anayasası, siyasi reformun eleştirisiydi ve ekonomik hukuka olan inancı ve laissez faire’in savunuculuğuyla fizyokrasinin ekonomik felsefesi, devlet merkantilizminin dogmalarını gözden düşürmüştü. 1774’de Louis XVI, bir fizyokrat olan Jacques Turgot’u Mali İşler Genel Denetçisi olarak atadı. Turgot, sübvansiyonların, düzenlemelerin ve tarifelerin Fransa’da üretkenliği ve işletmeyi felce uğrattığına inanıyordu. Bunları sonlandırın, ticaret gelişecek ve devlet gelirleri artacak, diye krala tavsiyede bulundu. O, iç gümrük engellerini kaldırmayı, tahıl üzerindeki fiyat kontrollerini kaldırmayı, loncaları ve angaryayı (zorunlu çalışıtırma hizmeti) kaldırmayı ve siyasi gücü yeni oluşturulan yerel meclislerine (ikisinin kendi kurduğu) devretmeyi içeren iddialı bir reform programı önerdi. Turgot, köyden eyaletlere ve bir tür ulusal meclise kadar uzanan bir seçilmiş organlar zinciriyle federe bir Fransa tasavvur ediyordu. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, bu reformlara hem aristokratik hem de halk muhalefeti vardı, ancak reformları başarısızlığa mahkum eden şey, Turgot’nun Amerikan Bağımsızlık Savaşı’na Fransız müdahalesine kök salmış muhalefetiydi. Pek çoğu hâlâ Fransa’nın Yedi Yıl Savaş’ında (1756-1763) uğradığı aşağılayıcı ve yıkıcı yenilginin üzerine endişeleniyordu. Ülke, Kuzey Amerika’daki mülklerini (Quebec, Louisiana) ve iki ticari merkez dışında tüm Fransız Hindistan’ını kaybetmişdi. Dışişleri bakanı (Vergennes), Amerikalıların bağımsızlıklarını kazanmalarına yardım ederek Britanya İmparatorluğu'nu zayıflatabileceklerini, intikam alabileceklerini ve Fransa'nın dünyanın iki süper gücünden biri olarak önceki konumunu geri getirebileceklerini tahmin etti. Turgot, İngiltere ile başka bir savaşın reform programını rayından çıkaracağını, devleti iflas ettireceğini ve başarılı olsa bile İngiliz gücünü zayıflatmak için çok az şey yapacağını mantıklı bir şekilde savundu. Kralı, "İlk kurşun, devleti iflasa sürükler" diye uyardı. Bu uyarılar hiçbir işe yaramadı. Uluslararası güç politikaları ve ulusal prestij değerlendirmeleri iç reformdan önce geldi ve kral onu Mayıs 1776'da görevden aldı. Turgot, üç noktada da haklı çıkacaktı. Fransızlar, 1777'de asi kolonistlere gizlice savaş malzemesi sağlamaya başladı ve 1778'de Amerikalılarla bir ittifak anlaşması imzaladılar. Savaş boyunca, ağır para kredileri sağladılar ve Avrupa'da savaş malzemelerinin satın alınmasını sağladılar. Fransızlar, 1780'de Rhode Island'a 5.000 kişilik bir ordu çıkardılar. 1781'de Fransız donanması Lord Cornwallis'in ordusunu Yorktown'da ablukaya aldı. Turgot'nun halefi, İsviçreli bir bankacı olan Jacques Necker, bu harcamaları neredeyse tamamen kredilerle finanse etti. Başarılı olmasına rağmen, Fransa'nın müdahalesi 1,3 milyar fransız lirasına mal oldu ve Fransa ulusal borcunu neredeyse ikiye katladı. Schama şöyle yazıyor:
"Aslında, emperyal iddialara sahip hiçbir devlet, indirgenemez askeri çıkarlar için gerekenleri dengeli bir bütçe kaygılarına tabi tutmadı. Ve yirminci yüzyıl Amerika'sındaki askeri gücün savunucuları gibi, on sekizinci yüzyıl Fransa'sındaki "emperyalistler", yükü sürdürmek için ülkenin geniş demografik ve ekonomik rezervlerine ve gelişen ekonomisine işaret ettiler."
Dahası, refahın "hem doğrudan Brest ve Toulon gibi deniz üslerinde hem de dolaylı olarak ekonominin en hızlı genişleyen sektörüne sağladığı korumada bu tür askeri harcamalara bağlı" olduğunu iddia ettiler. Plus ca change, plus c'est la meme chose (Ne ekersen onu biçersin). Necker ne mali bir savurgandı, ne de aşırı kralcıydı. O sadece hükümetin ulusal çıkarlara uygun gördüğü bir savaşı finanse ediyordu. Savaş sırasında, ülkesinde kraliyet harcamalarını kıstı, birçok hizmetsiz maaşlı memuriyeti kaldırdı, 1781’de bir ulusal bütçe yayınladı ve üçüncü bir eyalet meclisinin kurulmasını önerdi. Ancak, kraliyet konseyine katılma talebi (protestan olarak yasaklandı) reddedilince istifa etti. Hemen ardılı olan Joly de Fleury, Necker’in kaldırdığı devlet makamların çoğunu restore etti.
Paris Antlaşması'nın (1783) imzalanmasıyla barışın tesisi üzerine, monarşinin ekonomik, mali ve siyasi reformları başlatmak için başka bir fırsatı daha vardı, ancak bunu boşa harcadı. Tıpkı Soğuk Savaş'tan sonraki ilk Bush yönetiminde olduğu gibi, barıştan hiçbir pay çıkmayacaktı. Hükümet, Fransız emperyal gücünü yeniden kurmak için İngiliz yenilgisinin yarattığı boşluktan yararlanmaya kararlıydı. Küresel stratejileri, tüm dünya okyanuslarında İngilizlere meydan okuyabilecek okyanus ötesi bir donanma kurarken, sınırları savunmak ve Kıtadaki güç dengesini korumak için 150.000 kişilik daimi bir orduyu sürdürmekti. Dahası, yeni Genel Mali Denetçi Calonne, yerel veya saray harcamalarını kısıtlamak için hiçbir çaba göstermedi. Sonuç, barış zamanı harcama çılgınlığı, kronik bütçe açıkları ve ulusal borca 700 milyon lira eklenmesiydi. 1788'e gelindiğinde, borç servisi tek başına yıllık gelirin yüzde ellisini yutacaktı. Birkaç yıl içinde, Calonne yine bir mali felaketle karşı karşıya kaldı. 1786'daki yıllık açığın 112 milyon lira olacağı tahmin ediliyordu ve Amerikan savaş kredilerinin vadesi gelecek yıl düşmeye başlayacaktı. Bir eylem ise şarttı. Fransa'daki liberal ve federalist fikirlerin gücü o kadar fazlaydı ki Calonne, Turgoto’un eski bir arkadaşı olan fizyokrat Dupont de Nemours'u kendisine tavsiye vermesi için çağırdı. Bu arada, onların onayıyla, dışişleri bakanı Vergennes, Büyük Britanya ile (1786) bir serbest ticaret anlaşması imzaladı. Calonne, Nemours'un yardımıyla, Fransız ekonomisinin dışa açılması için şu önlemleri önerdi: yerel tahıl ticaretinin kuralsızlaştırılması, iç gümrük engellerinin kaldırılması ve angaryanın bir bayındırlık işleri vergisine dönüştürülmesi. Düzenli ve adil bir gelir elde etmek için, bir "bölgesel sübvansiyon" önerdi (yani, istisnasız tüm toprak sahiplerinden alınan, temsili il meclisleri tarafından değerlendirilecek ve alınacak doğrudan bir vergi).
Calonne, Turgot'un on yıl önce yaptığı hatayı hatırladı. Programını yürürlüğe koymak için yalnızca kraliyet otoritesine güvenmişti ve bunu yaparken, bir oldubitti ile sunulmaktan hoşlanmayan soyluları kızdırmıştı. Benzer bir akıbete uğramamak için Calonne, reformları tescillemek için Paris Parlementosu'na gönderilmeden (yasa haline getirmeden) önce değerlendirmek, değiştirmek ve onaylamak için 1787 başlarında bir Ayan Meclisi'nin toplanmasını önerdi. Kral, Calonne'un tüm programını Aralık 1786'da onayladı. Bu, monarşinin ekonomiyi özgürleştirecek, mali krizi çözecek, mutlakiyetçiliği anayasalcılığa dönüştürecek ve yaklaşan bir siyasi felaketi önleyecek bir ademi merkeziyetçi anayasal ve liberal ekonomik reform programı başlatması için son şanstı.
Ne yazık ki, Calonne'un reformları ne kadar mükemmel ve gerekli olursa olsun, onları gözden geçirecek doğru adam değildi. Cömert saray harcamaları ve makamını çeşitli yozlaşmış hisse senedi planlarını geliştirmek için kullanması nedeniyle son derece popüler değildi. Soylular ona güvenmedi ve halk onu hor gördü. Onun bir sorumluluk olduğunu anlayan kral, onu görevden aldı ve yerine Lomenie de Brienne'i atadı. Brienne yüksek bir asil, bir ileri gelen ve bir reformcuydu. Meclis vergiler hariç tüm reformları destekledi. Onlar burada ayak dirediler. Yeni vergilere onay vermeden önce, kralın yıllık bir bütçe yayınlamasını ve daimi bir denetçi komisyonunu kabul etmesini istediler. Endişeleri açıktı. Bu fonların ihtiyatlı bir şekilde harcanıp harcanmadığını görmek için kraliyet harcamalarını izlemenin hiçbir yolu yoksa, kraliyet gelirini artıracak değişiklikleri neden kabul etsinler? Şimdi de, kral inat etti. Tekliflerin, maliye ve bütçe üzerindeki imtiyazlarını ihlal ettiğini düşündü. Kral, bu teklifleri veto etti. Bu ciddi bir hataydı, ancak kralın kararsız zihnine ve mutlakiyetçi bir siyasi geleneğin entelektüel prangalarına özgü bir hataydı. Paris Parlementosu tahıl ticaretini serbest bırakan, angaryaları değiştiren ve eyalet meclislerini kuran kararnameleri usulüne uygun olarak kanunlaştırdı, ancak damga vergisini veya toprak vergisini kanunlaştıramadı. Parlamento, yalnızca, krallığın en son 1614'te bir araya gelen üç zümresinin (din adamları, soylular ve halk) ortaçağ temsili meclisi olan Estates General'in vergileri onaylayabileceğini iddia ettiler. Soylular, Louis'in Estates General'i çağırmaya asla cesaret edemeyeceğini düşünüyorlardı ve destekliyorlardı. Bu, halkın nefretini kazanmadan vergi tekliflerini engellemek için akıllıca bir stratejiydi. Soylular ve ruhban sınıfı vergi muafiyetlerinden vazgeçmeyecekler ve monarşiye siyasi güçten pay almadan potansiyel olarak tükenmez yeni bir gelir kaynağı vermeyeceklerdi.
Öngörülemeyen bir sonuç ise, Estates General'in yeniden toplanması için popüler bir beklenti yaratmaktı. Bu sefer soylular yanıldı. Monarşi, iflası önlemek için fonlara bu kadar baskı yapmamış olsaydı, kayıtlı fermanları reform için bir zafer ilan edebilir ve vergilerle uğraşmak için başka bir günü bekleyebilirdi. Bu lükse sahip olmayan Brienne ve kral paniğe kapıldı. Vergi reformlarını zorlamak için kraliyet mutlakiyetçiliğinin silahlarına başvurmaya karar verdiler. Yeni vergilerin kraliyet iradesiyle kanun olduğunu ilan eden lits de justice yayınladılar.
Brienne, iflası önlemek için Parlamentodan yeni kraliyet kredileri onaylamasını istedi. Parlamento öyle yaptı, ama yine Estates General'in yeniden toplanması çağrısında bulundu. Aynı zamanda fiili bir parlamento olarak yeni konumunu oluşturmaya çalıştı. Parlamentolar tarafından usulüne uygun olarak onaylanmadığı sürece kraliyet kararnamelerinin kanun olmadığını ilan etti ve hem lits de justice hem de lettres de cachet'in (kraliyet tutuklama emirleri) anayasaya uygunluğunu reddetti. Kral ve Brienne, kraliyet mutlakiyetçiliğinin geleceğinin tehlikede olduğuna inanıyorlardı, bu yüzden zorla karşılık verdiler. Parlamento'yu askerlerle kuşattılar. Kral, onun itiraz ve yasama yetkilerini elinden aldı ve bu yetkileri, kendisi tarafından atanacak yeni bir Genel Kurul'a devretti. Mayıs darbesi hem soyluları hem de din adamlarını Kraliyet aleyhine çevirdi, sivil protestoları ve huzursuzluğu heyecanlandırdı ve mali krizin ciddiyetine uygun bir siyasi kriz yarattı. Bir kez daha, mutlakiyetçiliğin eskiyen kurumlarını ihlal etmeden korumaya yönelik aptalca bir girişim başarısız olmuştu. Ağustos 1788'de monarşi iflas etti ve kredisiz kaldı. Ne Paris'te ne de Amsterdam'da yeni fonlar ödünç alabilirdi. Brienne'in istifa etmekten başka seçeneği yoktu. Kral, yatırımcıların güvenini kazanan, soyluların güvendiği ve kitleler arasında popüler olan tek kişi olan Necker'i geri çağırdı. Kral ayrıca, Estates General'i Mayıs 1789'da toplantıya çağırdı. Halk yerel meclislerde sırayla toplanır ve delegeler seçerdi. Seçmenler altı milyondan fazla Fransızdan oluşacaktı. Schama buna "dünyada denenmiş en çok sayıda siyasi temsil deneyi" demekte. Geleneğe göre, meclisler, temsilcilerinin yanlarında Versailles'a götürecekleri şikayet ve taleplerin bir listesini hazırlayabilirdi. Yerel meclisler 25.000 tane şikayet ve talep listesi taşıyacaklardı.
Üçüncü Zümre, sloganlarının özgürlük, ilerleme ve modernite olacağı bir yeni Fransa talep ederken, öğrencilere, soyluların ve din adamlarının, ayrıcaklıklarının çoğu bozulmadan eski düzeni, ancien regime’i korumaya kararlı oldukları ve yalnızca küçük miktarda bir değişimi kabul ettikleri öğretiliyordu. Gerçek neredeyse tam tersidir. Soyluların çoğunluğu rasyonel, liberal ve anayasal bir Fransa tasavvur ediyordu. Vergi muafiyetlerini ve senyörlük aidatlarını teslim etmeye hazırdılar. Lettres de cachet'in ve her türlü sansürün kaldırılması için çağrıda bulundular; sivil özgürlükler için anayasal korumaya sahip Anglo-Sakson tarzı bir haklar bildirgesi istiyorlardı. Yayınlanmış bir ulusal bütçe, devlet dairelerinin satışının kaldırılması ve iltizamın sona ermesi gibi mali reformlar öneriyorlardı. Ayrıca ticaret loncalarının kaldırılmasını ve iç gümrük engellerinin ortadan kaldırılmasını istiyorlardı. Bu tavsiyelerin çoğu Üçüncü Zümrenin kayıtlarında bulunurken, bu tavsiyeler maddi kaygıların -ekmeğin yüksek fiyatı, oyun yasaları, gabelle (tuz vergisi) ve vergi tahsildarlarının tahribatı hakkında anlaşılabilir şikayetler- gölgesinde kalıyor. İngiltere ile yapılan serbest ticaret anlaşması, tahıl üzerindeki fiyat kontrollerinin kaldırılması, tarımsal çitler ve Protestanlara sivil haklar verilmesi gibi son reformlara yönelik çok sayıda eleştiri de var. Kısacası, Üçüncü Zümrenin sesi büyük ölçüde gericiydi ve daha az vergi isterken daha fazla hükümet istiyorlardı. Schama'ya göre, "devrimci şiddeti ateşleyen öfkenin çoğu, ilerleme hızına karşı sabırsızlıktan ziyade, bu modernleşmeye yönelik düşmanlıktan kaynaklandı." Üçüncü Zümrenin bazı liberal tüccarları ve yenilikçi sanayicileri vardı, ama çok daha fazla kentli zanaatkar ve köylüye sahipti. Kentli zanaatkarlar ve köylüler, kendilerine haksızlık yapıldığına inanıyorlardı ve soyluların ve din adamlarının yanı sıra kendi zümrelerinin zengin üyelerini de suçlu buluyorlardı. Tahıllara yeniden fiyat kontrolleri getirilmesini, ihracatına kısıtlamalar getirilmesini, yabancı imalatların yasaklanmasını ve "spekülatörlerin" ve "istifçilerin" cezalandırılmasını istiyorlardı. Kendi zümrelerinin avukat entelektüelleri ve diğerlerinin; yüklü bir şikayet, kutuplaşma ve mücadele diliyle konuşan bazı vizyoner üyelerinden liderler buldular. Ekonomik özgürlük veya federal anayasalcılık hakkında çok az şey bilen ve daha az önemseyen liderler, vatanseverlere karşı hainlerden, vatandaşlara karşı aristokratlardan, erdeme karşı ahlaksızlıktan, ulusun düşmanları tarafından saldırıya uğraması gibi konulardan bahsettiler. Kitlelere kötü durumları için her derde deva, suçlanacak kötüleri sundular ve siyasi iktidara sahip olmanın ayrıcalık bentlerini yıkıp zenginlik pınarlarını serbest bırakacağına dair sözler verdiler.
Schama, "siyasi bir krizi tam kanlı bir devrime dönüştüren" şeyin kitlelerin siyasallaşması olduğu sonucuna varıyor. Geniş Üçüncü Zümreye kendilerinin ulus oldukları ve "gerçek bir ulusal meclisin, yüksek ahlaki kalitesi -ortak yurtseverliği- sayesinde tatmin sağlayacağı" söylendiğinde, onlara kapsamlı kurumsal değişimde doğrudan bir pay verildi. Thomas Paine’in Common Sense (1776) Amerikalılar için ne anlama geliyordu ise, Rahip Sieyes’in “Üçüncü Zümre Nedir?” isimli broşürü de Fransız İhtilali için de aynı anlama geliyordu. Estates General Mayıs'ta toplandığında, kitleler ve önde gelen aydınlar, kendi kurumsal temsilleriyle ayrı toplumsal düzenlerin devam eden varlığını yalnızca reformun önünde bir engel olarak değil, aynı zamanda vatansever olmayan, hatta hain olarak görüyorlardı. Estates General, Haziran 1789'da Ulusal Meclis'e dönüşmesi, radikal bir ihtilalin başlangıcıydı. Özgürlük giyotinde pek başarılı olmazdı.
1788'den 1789'a kadar, tanrılar bir halk devrimi başlatmak için komplo kuruyor gibiydiler. Bir bahar kuraklığını, Temmuz ayında yıkıcı bir dolu fırtınası izledi. Mahsuller mahvoldu. Bunu Fransız tarihinin en soğuk kışlarından biri izledi. Daha sonra da, tahıl fiyatları fırladı. En iyi zamanlarda bile, bir zanaatkar ya da işletmeci, gelirinin yüzde 40'ını sadece ekmeğe harcıyordu. Yıl sonunda, yüzde 80 olağandışı değildi. Schama, "Devrimi mümkün kılan, öfkenin açlıkla bağlantısıydı" dedi. Devrimi şiddetli aşırılıklarına ve yıkıcı reformuna sürükleyen de kıskançlıktı. Nisan 1789'daki Reveillon isyanlarını ele alalım. Reveillon, başarılı bir Parisli duvar kağıdı üreticisiydi. Kendisi bir asil değildi, kağıt işçisi çırağı olarak başlayan, ancak şimdi 400 iyi maaşlı işçi çalıştıran bir fabrikaya sahip olan kendi kendini yetiştirmiş bir adamdı. Ürünlerini İngiltere’ye ihraç ediyordu. Başarısının anahtarı teknik yenilik, makineler, emeğin yoğunlaşması ve endüstriyel süreçlerin entegrasyonuydu, ancak tüm bunlara rağmen bölgesinin zanaatkarları onu işlerine yönelik bir tehdit olarak gördüler. Bir seçim toplantısında ekmek dağıtımının devlet tarafından düzenlenmesi aleyhinde konuştuğunda, öfkeli bir kalabalık fabrikasına yürüdü, fabrikayı yıktı ve evini yağmaladı. O andan itibaren, Paris mafyası İhtilal'in arkasındaki güç olacaktı. İktisat bilimi pek başarılı olmadı. Jean Baptiste Say'a göre, "Ulusal Meclis'te ticaret veya finansla ilgili herhangi bir sorun olduğu anda, ekonomistlere karşı şiddetli hakaretler duyulabilirdi." Siyasi iktidar sahte aydınlara, hukukçulara ve kalabalığa teslim edildiğinde olan budur. Rasyonel Aydınlanma'nın savunucuları, anayasal bir monarşiyi, liberal bir ekonomik ve yasal düzeni, bilimsel ilerlemeyi ve yetkin bir yönetimi temsil ediyordu. Schama'ya göre, "Onlar, Louis XVI'nın saltanatının reformcu ahlakının mirasçılarıydı ve Devrim'in seyrini yürüttükten sonra ortaya çıkacak 'yeni kayda değerliğin' otantik tahmincileriydi. Dilleri makul, huyları soğuktu. Akıllarındaki şey, temsilcileri aracılığıyla modernitenin önündeki engelleri kaldırma gücüne sahip bir ulustu. Öyle bir devlet hayal ediyorlardı ki.. 1780’lerin Fransa’sına savaş açmayacak, ancak sözlerini yerine getirecekti. Fransız seçkinleri bu doğrultuda bir reform rotası üzerinde anlaşabilseydi, ne Büyük Terör olurdu, ne Napolyon, ne de bir merkezileştirici, devletçi bir devrim. Ve sonunda, medeni ilerlemenin gerçek yolu olan evrimsel politik ve ekonomik liberalleşme türünü boşa çıkaran şey, küresel bir imparatorluğu finanse etmek için yapılan açık harcamaların getirdiği acil mali krizdi.
İlk olarak 9 Nisan 2004'te yayınlandı.
Yazar: H.A. Scott Task
Çevirmen: Atilla Seyid
Bu yazı mises.org sitesinin “What brought on the French Revolution?” adlı yazısının çevirisidir.