23/03/2018 - Saifedean Ammous
⏪ Önceki Bölüm - Sonraki Bölüm ⏩
“İşsizlik dalgalarının sebebi ‘kapitalizm’ değil, hükümetlerin teşebbüsün sağlam para üretme hakkını reddetmesidir.”
Friedrich Hayek
Paranın bir mübadele aracı olarak birincil işlevi, iktisadî aktörlerin ekonomik planlama ve hesaplama yapabilmelerini mümkün kılmasıdır. Ekonomik üretim çok ilkel ölçekten ileriye doğru hareket ettikçe, farklı nesnelerin değerlerini kıyaslamaya yarayan ortak bir referans çerçevesi olmadan bireylerin üretim, tüketim ve ticaret kararları vermeleri zorlaşmaktadır. Hesap birimi olarak bu özelliği, paranın bir mübadele aracı ve değer saklama aracından sonra üçüncü işlevidir. Bu özelliğin ekonomik bir sistemde ifade ettiği önemi anlamak için, ekonomik soruları anlamaya çalışan bilge insanların her zaman yaptığını yapmalıyız: Ölüp gitmiş Avusturyalı iktisatçıların çalışmalarına dönmeliyiz.
Friedrich Hayek’in “The Use of Knowledge in Society” adlı makalesi tartışmasız en önemli ekonomi makalelerinden birisidir. Kimsenin okumadığı oldukça kuramsal, hiçbir sonuca varmayan ve belli bir kesime hitap eden modern akademik araştırmaların aksine, 11 sayfasının tamamı yayımlanmasından 70 yıl sonra hâlâ okunmaya ve dünyanın her yerinde pek çok insanın hayatını ve işlerini etkilemeye devam etmektedir. Belki de o araştırmalardan hiçbiri, Hayek’in bu eserinin internetin en önemli sitelerinden birinin ve insanlık tarihinin en kapsamlı yekpare bilgi yığınının kurulumunda oynadığı rol kadar önemli değildir. Wikipedia’nın kurucusu Jimmy Wales, Hayek’in bu makalesini okuduktan sonra Wikipedia’yı kurma fikrinin oluştuğunu belirtmiştir.
Hayek konuyla ilgili popüler ve ilkel yaklaşımların aksine, ekonomik problemin yalnızca kaynak ve ürün paylaştırma problemi olmadığını, daha isabetli bir biçimde ifade etmek gerekirse, problemin bütünüyle bilinmeyen bir bilginin tek bir bireye ya da varlığa verilmeden paylaştırılması olduğunu belirtmiştir. Üretim koşulları hakkındaki iktisadî bilgi, üretim faktörlerinin görece olarak kullanılabilirliği ve bolluğu ve bireylerin tercihleri, tek bir varlık için tam olarak bilinebilecek nesnel bilgiler değildir. Daha ziyade, ekonomik koşullar bilgisi, doğası gereği dağıtılmış ve kendi bireysel kararları ile ilgilenen insanlarla ilgilidir. Her insanın zihni, kendileri ile ilgili ekonomik bilgileri öğrenmek ve anlamak için çaba sarf eder. Son derece zeki ve çalışkan bireyler on yıllarını, tek bir malın üretim süreçleri üzerindeki otorite pozisyonlarına ulaşmak için endüstrilerinin ekonomik gerçeklerini öğrenmekle geçireceklerdir. Her birey tarafından alınan tüm bu bireysel kararların, bütün bilgileri herkes için hesaplanması adına tek bir kişinin zihninde toplanmasıyla ikame edilmesi düşünülemez Bütün bilgiyi tek bir karar vericinin ellerinde merkezîleştirmek için bu çılgın arayışa ihtiyaç da yoktur.
Serbest piyasa ekonomisinde, fiyatlar bilgi ve bilgi ileten sinyallerdir/göstergelerdir. Her bir karar mercii, kararlarını yalnızca tüm piyasa koşullarını ve gerçekliklerini damıtarak o birey için işlemeye uygun tek bir değişken hâline getiren ilgili malların fiyatlarını inceleyerek verebilir. Buna karşılık, her bir bireyin kararları fiyatın şekillenmesinde sırayla rol oynayacaktır. Hiçbir merkezî otorite hiçbir zaman fiyat oluşturmayı ya da işlevini yerine getiren tüm bilgileri içselleştirememiştir.
Hayek’in maksadını anlamak için, dünyanın en büyük bakır üreticisi Şili’de 2010 yılında meydana gelen deprem gibi, belirli bir emtianın büyük üreticilerinden olan bir ülkenin deprem sonucunda altyapısının kötü biçimde hasar aldığı bir senaryoyu gözümüzde canlandıralım. Deprem pahalı bakır madenlerine sahip bir bölgeyi vurduğunda bu maden ocaklarını ve bu madenlerin ihracatının yapıldığı limanı da vurdu diyelim. Bu, dünya pazarlarına bakır arzında bir azalma anlamına geliyordu ve bakır fiyatında %6,2’lik bir yükselişe sebep oldu.¹ Dünyada bakır piyasasıyla alâkası olan herkes bu durumdan etkilenmiştir, ancak karar verebilmek için deprem, Şili ve piyasa koşulları hakkında hiçbir bilgiye ihtiyaçları yoktur. Fiyattaki artışın kendisi, ihtiyaç duydukları tüm bilgileri içermektedir. Aniden, bakır talep eden tüm borsalar artık daha az miktar talep etmiş, aciliyeti olmayan alımları erteleyerek ikameler bulmaya yönelmiştir. Öte yandan, yükselen fiyat dünyanın dört bir yanında bakır üreten firmaları bu yükselişten çıkar sağlamak için daha fazla üretmeye teşvik etmiştir.
Fiyattaki basit bir artışla, bakır sanayisine dâhil olan dünyadaki herkes, depremin sebep olduğu olumsuz sonuçları hafifletecek biçimde hareket tarzı belirlemiştir: Diğer üreticiler üretimlerini arttırırken, tüketiciler taleplerini azaltmışlardır. Sonuç olarak, deprem sebebiyle ortaya çıkan darlık, aslında o kadar da yıkıcı olmamıştır ve yükselen fiyattan sağlanan ilave gelir ile madenciler altyapılarını yeniden inşa edebilirler.
Birkaç gün içinde fiyat normale dönmüştür. Küresel piyasalar daha tümleşik ve büyük hâle geldikçe, bunun gibi münferit durgunluklar, piyasa yapıcılar en az biçimde aksaklığa maruz kalmak için yeterli derinlik ve likiditeye sahip olduğundan, her zamankinden daha az etkili olmaya başlamıştır.
Bilgi iletişiminin bir tekniği olarak fiyatların gücünü anlamak için, depremden bir gün önce bakır sanayiinin bir piyasa kurumu olmaktan çıkıp üretimin fiyatlardan bağımsız olarak tahsis edildiği uzman bir kurumun komutasına devredildiğini düşünelim. Böyle bir kurum depreme nasıl tepki gösterirdi acaba? Dünyanın dört bir yanındaki bakır üreticilerinin hangilerinin üretimlerini ne kadar arttıracaklarına nasıl karar verecekti? Bir fiyat sisteminde, her firmanın kendi yönetimi bakır fiyatlarına ve bakırın üretimine etki eden tüm girdilerin fiyatına bakacak, en etkili olacak şekilde yeni bir üretim seviyesi belirleyecekti. Pek çok profesyonel, fiyatlar yardımıyla bu tarz çözümler bulabilmek için firmalarda on yıllarca çalışmakta ve kendi firmalarını fiyatlara başvuramayan merkezî planlayıcılardan daha iyi tanımaktadırlar. Onu da geçin, tüketicilerin tercihlerini ortaya çıkaran fiyatlar olmaksızın, planlayıcılar hangi tüketicinin bakır talebini ne kadar azaltacağına nasıl karar verecektir?
Bu uzman kurum ne kadar nesnel bilgi toplarsa toplasın, her bireyin verdiği kararları etkileyen dağınık bilgiyi ve nesnelere verdikleri değerler ile tercihleri bilgisini asla tümüyle haiz olamaz. O zaman fiyatlar, sadece kapitalistlerin kâr etmesine yarayan bir araç değil, dünya çapında bilgiyi ulaştıran ve karmaşık üretim süreçlerini eşgüdümleyen ekonomik üretimin bilgi sistemidir. Fiyatlardan vazgeçmeye çalışan herhangi bir ekonomik sistem tüm ekonomik faaliyetlerin tamamen bozulmasına sebep olacak ve insan toplumunu ilkel durumuna geri döndürecektir.
Fiyatlar, ticaret ve uzmanlaşmanın bir piyasa ekonomisinde gerçekleşmesini sağlayan tek mekanizmadır. İnsanlar fiyatlara başvurmaksızın, çok küçük ilkel ölçeklerin ötesindeki emek ve uzmanlaşma bölümlerinden yararlanamazlardı. Ticaret üreticilerin karşılaştırmalı üstünlüklere sahip olduğu -görece daha düşük maliyetlerle üretebildikleri- ürünlerde uzmanlaşarak yaşam standartlarını yükseltmelerine olanak sağlar. İnsanların karşılaştırmalı üstünlüklerini tanımlamaları ve bu alanda uzmanlaşmalarını sağlamak, yalnızca ortak bir mübadele aracıyla ifade edilen doğru fiyatlar ile mümkündür. Fiyat sinyalleriyle yönlenen uzmanlaşma, üreticilerin bu ürünleri üretirken öğrenerek verimliliklerini daha da artırmalarına ve daha önemlisi o mala özgü sermayeyi biriktirmelerine yol açacaktır. Gerçi görece maliyetlerdeki doğal farklılıklar olmasaydı bile, uzmanlaşma her üreticiye kendi üretimleriyle bağlantılı sermayeyi biriktirerek marjinal üretim maliyetlerini düşürmelerine ve diğer mallarda uzmanlaşmak için sermaye biriktirenlerle takas etmelerine imkân sağlardı.
Dipnotlar:
1. Ben Rooney, “Copper Strikes After Chile Quake,” CNN Money (1 Mart 2010).