Avusturya Konjonktür Dalgaları ve Kriz Teorisi Cum 3 Mayıs, 2013 A. Gülçin İmre
“Kriz” diye adlandırılan dönemlerde, piyasalarda olumlu bir hareketlilik izlenirken, üretim ve ticaret gayet iyi bir düzeyde giderken, işadamları rahatlıkla kar hedeflerine ulaşırken, aniden ve hazırlıksız olarak, ekonomik durumun değiştiği görülür. Çok sayıda şirket zarar eder, yatırım kararlarında ciddi hatalar yaptıkları ortaya çıkar. Birçok girişimciyi aynı anda hata yapacak şekilde yanıltan nedir? Konjonktür Dalgaları Teorisi en başta, bu soruya yanıt arar. Avusturya Okulu’na göre, işadamları gelecek konusunda tahminde bulunarak fırsatları değerlendirir ve kar elde ederler. Girişimciler sistemin “falcısı” konumundadır. Üretim zincirinin daha ileri aşamalarındaki başka girişimcilere veya tüketicilere mallarını satıp kar etmeyi hedefleyerek, bugünün koşullarında masrafları karşılamak yoluyla, yatırımda bulunurlar. Tüketici veya üretici taleplerini başarılı tahmin edenler kar eder, hatalı tahminde bulunanlar zarar eder. Piyasa, becerikli, ileri görüşlü girişimciler için bir çeşit talim alanıdır. Kabiliyetsiz işadamları ise piyasadan elenip silinir. Normal koşullarda, bazı girişimciler başarılı, bazıları ise başarısızdır. Krizlerde sermaye-malları endüstrileri -hammadde, inşaat ve diğer fabrikalar için ekipman üretenler- daha fazla etkilenir. Ayrıca krizden önceki tepe (Boom) döneminde, genellikle ekonomideki para miktarında artış görülür. Kriz sırasında görülen “başarısızlık kümelenmesi”, nasıl açıklanabilir? Avusturya Okulu’nun bakış açısına göre, müdahale edilmeyen serbest piyasa ekonomisinde “hata kümeleri” oluşmaz, profesyonel girişimcilerin tümünün aynı anda hata yapma olasılığı çok zayıftır. Boom-Bust Cycle (Tepe-Dip) denen konjonktür dalgaları, piyasaya parasal müdahalelerden ve özellikle bankaların işletmelere kredi imkanlarını genişletmesinden kaynaklanır. Veri para arzı olan bir ekonomi düşünelim. Bu paranın bir kısmı tüketime kullanılır, kalanı tasarruf şeklini alır ve yatırıma dönüşür. Tüketimin tasarrufa (yatırıma) oranı, kişilerin zaman tercihine (time preference) 90 bağlıdır. İnsanlar ihtiyaçlarının tatminini şimdi veya yakın gelecekte isterlerse, zaman tercihi yüksektir. İhtiyaçlarının tatmini için ileriki zamanı beklemek konusunda sabırları arttıkça, zaman tercihi düşer. Zaman tercihi oranı, saf faiz oranı (pure interest rate) yani doğal faiz oranını (natural interest rate) belirler. Düşük zaman tercihi, yatırım/tüketim oranının yüksek olacağını gösterir; üretim zinciri uzar, sermaye birikimi oluşur. Buna karşılık yüksek zaman tercihinde yatırım/tüketim oranı düşer. Piyasa faizi, (saf faiz oranı) girişimci riski ve paranın alım gücü faktörlerinden oluşur. Fakat teorik açıdan önemli olan saf faiz oranı, diğer bir deyimle, doğal faiz oranıdır. Merkez bankasının para basmasıyla veya kaydi para yaratılmasıyla, işletmelere verilen banka kredisi şeklinde, sisteme yeni para girdiğini varsayalım. Yatırım imkanı veren tasarruflar artmış gibi görünür, faiz oranı düşer. Girişimciler ekonomideki tasarrufları olduğundan fazla tahmin ederler. Uzun üretim zincirlerine ihtiyaç duyan, tüketiciden uzak mesafede, sermaye yatırımlarına girme kararı alırlar. Sermaye yapısı kademeleşir, uzar. Ellerine geçen yeni para ile sermaye malları talebini arttırırlar, yatırımlar sermaye malları işletmelerine kayar, fiyatlar yükselir. Eğer bu etkinin gerisinde gerçekten tasarruflar olsaydı, sorun olmazdı. Fakat örneğimizdeki etki para ve kredi piyasalarına müdahaleden kaynaklanmaktadır. Yeni para kısa sürede ücretler, kiralar ve faiz ödemeleri şeklinde girişimciler ve sermaye malları piyasaları yoluyla tüketicilere ulaşır. Tüketicilerin zaman tercih oranı, yapay olarak yaratılmış olan oranı tutmaz. Sorun da bu noktada başlar: İnsanlar ellerine geçen parayı eski yatırım/tüketim oranı alışkanlığına uygun olarak harcarlar. Tasarrufa ayıracakları pay, yapay olarak yaratılan tasarruf oranını tutmaz. Talep yine ileri aşamalardaki yatırım mallarından tüketim mallarına döner. Sermaye malları işletmeleri, yatırımlarının hatalı olduğunu görür. Karlı gördükleri alanda, girişimcilerin talep etmemesi yüzünden, satış beklentilerini gerçekleştiremezler. Sermaye malları yatırımları, ekonomideki kaynakları ziyan etmiş olur. Eğer zor duruma giren firmalara yine “hayali” kaynak yaratılarak bankalar üzerinden para aktarılırsa kriz öncesi boom bir süre daha devam eder. Avusturya Okulu İktisatçılarının önemle üzerinde durduğu konu ise, kriz gibi görünen durumun, aslında ekonominin iyileşme aşamasına girdiğini göstermesidir. Depresyon döneminde müdahale edilmezse, ziyankar yatırımlar terk edilir veya düzeltilir. Etkin olmayan firmaların kapanması veya borçları karşılığında bankalara devredilmesi gerekir. Üretici malları fiyatları düşer, sermaye malları, araziler ve ücretler de buna dahildir. Yalnız tek tek malların değil, hisse senetleri ve emlak fiyatları gibi toplu malların da fiyatı 91 düşer. Ekonominin kendi mekanizmaları ile gereken düzeltmeleri yapmasına izin verilirse, faiz oranları normale döner. Piyasalar insanların zaman tercihi oranına uygun olarak çalışmaya başlar. Kriz atlatılmış olur. Keynesyen bakış açısıyla Avusturya Konjonktür Teorisi’ne başlıca iki eleştiri yapılmıştır. Keynesyenlere göre tasarruf ve yatırımlar farklı kişiler tarafından gerçekleştirilen, ayrı iki süreçtir. Klasiklerin tasarruf-yatırım eşitliğini kabul etmezler. Tasarruflar tüketim harcamalarından bir tür sızıntıdır. Keynesyen görüş çerçevesinde, kriz durumlarında, hükümetler yatırımları arttıracak, tasarrufları caydıracak tedbirler almalı, yani toplam harcamaları arttırmalıdır. Avusturyalı İktisatçılara göre tasarruf ve yatırımlar ayrılamayacak şekilde birbirine bağlıdır. Birini teşvik edip, diğerini caydırmak mümkün değildir. Banka kredileri dışında yatırımların kaynağı ancak tasarruflar olabilir. Avusturyalılara göre herkesin hem tüketici hem girişimci nitelikleri olabilir. Tasarruflar hem tüketici, hem de girişimci niteliğindeki bireyler tarafından yapılabilir. İnsanlar ellerindeki parayı ya tüketime harcarlar, ya yatırım yaparlar ya da likit (cash) olarak tutarlar. Avusturya Teorisi’ne göre bireyler arka arkaya değil aynı zamanda paralarını kullanım alanlarına dağıtır.92
Tüketim ve tasarruf kararları zaman tercihine göre alınır. Para tutma, yani para talebi ise paranın doğrudan faydası tarafından belirlenir. Bireyin gelecekte yatırım yapabilmesi için, önce tüketimini kısıp fon biriktirmesi gerekir. Tüketimin “kısılmış kısmı” tasarrufu oluşturur. Keynesyen görüşe göre nakit para tutma ile yatırımlar doğrudan ilişkilidir. Birindeki artış diğerinde düşme anlamına gelir. Avusturyalılara göre ise tasarruf-yatırım/tüketim oranları bireylerin zaman tercihi tarafından, harcama/para tutma oranı ise bireylerin para talebi tarafından belirlenir.
Diğer bir nokta Keynesyenlerin krizleri likidite tuzağı ile açıklamaları konusudur. Likidite tuzağında “likidite tercihi” yani para talebi çok yüksektir, faizler yatırımları arttıracak, ekonomiyi canlandıracak oranda düşemez. Bu yaklaşıma göre, faiz oranı ekonomideki “likidite tercihine” bağlıdır. Parasal bir değişkendir. Para arzı yeteri kadar arttırılsa faiz oranının sıfıra indirilmesi düşünülebilir. 93 Bu, sermaye mallarının (kıt kaynakların) aşırı arzı anlamına gelir. Sermaye kıt kaynak olmaktan çıkar! Keynes, buna rağmen bir nesil içinde böyle bir olasılıktan söz eder.
94 Avusturya Okulu görüşüne göre ise, faiz oranı daha önce de belirttiğimiz gibi, zaman tercihi tarafından belirlenir; tasarruf ve yatırımlar ayrılamaz biçimde birbirine bağlıdır. 95 Anlaşılacağı gibi, Keynes’e yakın iktisatçılar ile Avusturya Okulu İktisatçıları’nın, ekonominin krizden çıkıp düzelmesi için, verecekleri tavsiyeler tamamen zıt olacaktır. Avusturyalılar ekonomiye müdahale etmeden, iyileşmesini beklemeyi önerir. Keynesyenler ise aynı durumda, para politikaları ile sistemdeki para miktarını arttırmak ve maliye politikaları aracılığı ile kamu harcamalarını arttırma yoluna giderler. 96-97
Kaynakça:
90 Zaman tercihi “time preference” teorisinin başlangıcı Carl Menger’e dayansa da, esas çalışmalar Eugen von Böhm-Bawerk’in Kapital und Kapitalzins (1884-89) kitabında toplanmıştır. 91 Rothbard: America’s Great Depression . s.16-21 92 Prof.Roger Garrison Avusturya Okulu’nun üretim sürecine bakış açısının Neoklasik’lerden farkını şu şekilde dile getirir: “… hiçbir iktisat okulu üretimin zaman alacağını inkar etmez. Fakat üretim süresinin varlığı ve farklılığı birinci derecede dikkate değer mi? Bu nokta düşünce okullarını ayırır.” Roger W. Garrison: Time and Money, The Macroeconomics of Capital Structure . New York, NY: Routledge, 2002, s.247. 93 “Mainstream makroekonomi entertemporal sermaye yapısı ile ilgili konuları toplam (net) yatırım ile faiz oranı arasında basit bir ters orantı varsayarak geliştirir. Kısa dönem makroekonomi teorisinde ve politika önerileri çerevesinde toplam yatırımın faize elastik olmadığı fakat uzun dönem büyüme çerçevesinde elastik olduğu tipik olarak kabul görür… Avusturya Okulu’na göre geleneksel şekilde tanımlanmış toplam faiz elastikiyeti ne olursa olsun, faiz oranındaki hareketlerin sermaye yapısı üzerindeki etkisi entertemporal dengenin korunması için çok önemlidir. Sermaye yapısındaki değişmeler net yatırım değişmese de gözardı edilemez.” Roger W. Garrison: “The Austrian Theory: A SummaryÓ, Richard M.Ebeling: T(Ehde.) Austrian Theory of the Trade Cycle and Other Essays . Auburn, AL: The Ludwig von Mises Institute, 1996, s.117. 94 Hoppe: The Economics and Ethics of Private Property . s.163 95 Rothbard: America’s Great Depression . s.39-40 96 Hayek, John Maynard Keynes’i kastederek: “Hayek: Mrs. Robinson ve Kahn’ın para politikası konusunda yaptıklarından bahsettim. “Boş ver onlar aptal”, diye patladı “Biliyorsun fikirlerim 1930'larda, korkulacak ölçüde önemliydi. Enflasyon ile mücadele sorunu yoktu. Fakat inan bana Hayek, fikirlerim eskidi. Kamuoyunu şöylece değiştireceğim [parmaklarını şıklatır]”. Altı hafta sonra ölmştü. (Yaşamış olsaydı söylediğini yapabileceğini düşünüyorum.)”
Soru: “Evet yapabilirdi. Kamuoyunu istediği şekilde kullanıyordu. Öyle değil miydi?”
“Hayek: Evet, bu onun övünç kaynağıydı. Kendisine her zaman Casandra derdi. Kamuoyunu bir müzik aleti gibi çalabileceğini düşünürdü -çok iyi bir konuşmacıydı- sesi büyüleyiciydi. Hayek şu sözleri ekler: “Marshall’ını bilirdi, fakat ondan başka az şey (bilirdi)” ve “Bir yıldan fazla iktisat öğrenmekle geçirdiğini düşünmüyorum” der. Stephen Kresge, Leif Wenar ed. Hayek on Hayek. s.92-93 Hayek bir söyleşisinde Keynes’in Treatise’ı konusunda şunları söyler: “Hayek: Size en önemli hikayeyi anlatayım, bu konuda onu çok suçluyordum, Treatise’a uzunca bir eleştiri yazmıştım. (Keynes’i) eleştirmeye hazırdım. Az önce istihdam eğrisinin reddine giden etraflı bir yazı hazırlamıştım” Treatise çıktığında Hayek toplam talep ve istihdam arasındaki ilişkiyi yıkmaya hazırlanır, fakat (bunu) yapamadan Keynes, Hayek’e “boş ver, bütün bunlara artık inanmıyorum”, der. Hayek yaşamı boyunca Keynes’e eleştiri yazmadığı için pişman olacaktır. Stephen Kresge, Leif Wenar edH:a yek on Hayek . s.90 97 “… Hayek, Genel Teori yayınlandığında Deneme’de olduğu gibi, hemen doğrudan bir eleştiri yazısı yazmadı ki sonradan bunu yapmadığına çok pişman olduğunu sık sık tekrarlayacaktır.” Yay: F.A. Hayek’te İktisadi Düşünce: Hayek ve Keynes/Keynesciler Tartışması . s.27,79. Doktora Tezi:AVUSTURYA OKULU İÇİNDE LUDWIG von MISES ve İKTİSADİ DÜŞÜNCEYE KATKISI Yazar - Gülçin İmre Hoppe Yayınlayan - Baykal
