NOT: Bu yazı Mises Enstitüsü görüşlerini temsil etmediği gibi paylaşım amacı bu yazı içerisinde yer alan ana akım değerlendirmelerine muhalif bir taban oluşturmaya teşvik sağlamaktır. Bu yazı da okuyacağınız değerlendirmeler ana akım iktisadın çerçevesini barındırmaktadır. Hiçbir şekilde Mises Enstitüsü görüşlerini yansıtmamaktadır.
1.1 Osmanlı’dan devralınan ekonomi:
Hali hazırda iyi bir vaziyette olmayan Osmanlı ekonomisi 1. Dünya savaşı yenilgisi ile ağır bir darbe almıştı. Cumhuriyet dönemi ekonomisinin daha iyi anlaşılması için 1. Dünya Savaşı ve sonrasında Osmanlının yaşadığı iktisadi yıkımı somut istatistikler ile görmek elzemdir:
“Kömür üretimi, 1913-14 ortalamasıyla karşılaştırıldığında, 1916’da yüzde 40, 1918'de ise yüzde 75 oranında geriledi. Diğer madenlerin üretimi de, savaş öncesine göre, yüzde 50 ile 80 arasında değişen oranlarda düştü. Pamuklu tekstil üretimi ise, 1918’de, 1913’teki düzeyinin yüzde 50 altındaydı. Savaş sırasında toplam sanayi üretiminde ortaya çıkan düşüşle ilgili bir tahmin bulunmuyor, ancak yüzde 30 ile 50 aralığında olması bize makul gözüküyor.”[1]
“1918 yılına gelindiğinde, yük hayvanlarının sayısı yüzde 50, koyun ve keçilerin sayısı ise yüzde 40 oranında azalmıştı. Savaş sırasında kadınlar daha fazla çalışmış olsalar da, ekili alanlar ve üretim düzeyi de büyük ölçüde azaldı. Resmi istatistikler ekili alanların ve tarımsal üretim düzeyinin savaşın ilk yılından itibaren gerilediğini gösteriyor. 1913- 14 düzeyleriyle karşılaştırıldığında, buğday üretimi 1916 yılında yaklaşık yüzde 30 oranında düşmüştü. Çoğu ihraç ürününün üretimin- deki düşüş oranları daha da yüksekti. 1918 yılında üretimdeki düşüş buğdayda yüzde 40’a yakın, tütün, kuru üzüm, fındık, zeytinyağı, ham ipek ve pamukta ise yüzde 50’nin üzerindeydi. Ancak, tarımsal üreticiler, savaş dönemi vergilerinden ya da ordunun el koymasından kaçınmak için ürünlerini saklamış ya da olduğundan az göstermiş olabilecekleri için, bu resmi rakamlar üretimdeki düşüşü olduğundan daha fazla gösteriyor olabilir. Savaş dönemi ile ilgili milli gelir tahminleri bulunmuyor. Bir bölümü burada sunulan eldeki sektörel verilere dayanarak, 1918’de, İmparatorluğun milli gelirinin, savaştan. önceki düzeyine göre en az yüzde 40 oranında, hatta daha da fazla gerilediği söylenebilir.” [2]
Aynı şekilde bu dönemlerde Osmanlı-Türk tarihinin en büyük enflasyon dalgası da görülmüştür, bu enflasyon şokunun Cumhuriyet dönemi bütçe-para politikalarına etkileri ise çok büyüktür, zira bu şokun yarattığı acı tecrübe sonucu Cumhuriyet döneminde çok sıkı bir para ve bütçe politikası takip edilmiştir, ilerleyen kısımlarda bu konuya daha ayrıntılı biçimde değinilecektir.
Osmanlı dönemindeki sermayenin demografik durumundan da bahsetmek zaruridir, zira böylece cumhuriyet döneminde milli burjuvazi yaratma politikaları anlaşılabilir;
“(Azınlıklar)Türklere, Müslümanlara göre çok daha önemli nispi payları ellerinde tutuyorlardı. Vilayet salnameleri taranarak çıkartılan bir döküme göre, 1912 yılında, imparatorlukta iç ticaretle uğraşılan 18.000 kadar iş yerinin % 15’i Türklere, % 49'u Rumlara, % 23'ü Ermenilere ve % 19’u levantenler, diğer gayrimüslimler ve diğer Müslümanlara aitti. Artizanal dükkanlar da içinde olmak üzere 6.500 kadar imalat iş yerinin % 12'si Türklerin, % 49’u Rumların, % 30’u Ermenilerin, % 10’u diğerlerinindi. Doktor, mühendis, muhasebeci gibi 5.300 kadar serbest meslek sahibinin % 14'ü Türk, %44’ü Rum, % 22'si Ermeni'ydi İstanbul, İzmir ve Trabzon gibi nüfuslarında gayrimüslimlerin önemli paya sahip olduğu kentlerde Türklerin ticaret ve serbest mesleklerdeki payı daha da azdı. Meselâ 1910’lu yıllarda İzmir’de “azınlıklardan 88, Türklerden ise yalnız 7 doktor vardı. 43 eczacının bir teki bile Türk değildi." 1922 yılı İstanbul’unda dış ticaret işletmelerinin sadece % 4’ü, taşımacı firmaların % 3'ü, toptancı mağazaların % 15'i ve perakendeci mağazaların % 25’i Müslümanlara aitti. 1919 yılında Batı Anadolu’da çalışmakta olan 3.300 imalat sanayi işyerinin % 73'ü Rumların olup, bu iş yerlerindeki 22.000 İşçinin % 85’i de gayrimüslimdi.”[3]
“Söz konusu dönemde(1924 İstanbul'da) ithalat-ihracat faaliyetlerinin yüzde 4'ü ile komisyonculuğun yalnızca yüzde 3'ü Türklerin elindeydi. Liman işlerinin tamamı azınlıkların kontrolünde bulunuyordu. Esham ve Kambiyo Borsa'sında faaliyet gösteren borsa kurumlarının yüzde doksan beşi azınlıklara aitti. İç piyasaya yönelik olarak faaliyet gösteren toptancıların yalnızca yüzde on beşi, yarı toptancıların ve perakendecilerin ise yalnızca yüzde yirmi beşi Türk'tü. Yine tüm belediye ve kent hizmetleri ile tütün tekeli gibi imtiyazlı işler yabancı şirketler tarafından gerçekleştiriliyordu." Bu verileri ortaya koyan ise yine Milli Türk Ticaret Birliği tarafından kurulan bir şirket tarafından gerçekleştirilen Türk Ticaret Salnamesi adlı bir çalışmaydı.”[4]
1923’de Osmanlı’dan tüm fabrikalar ise şöyleydi:
“Osmanlı'dan Cumhuriyete kalan fabrikalar şunlardı: Bakırköy Dokuma Fabrikası, Feshane Yün İplik Fabrikası, Hereke İpek Dokuma Fabrikası, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası ve Tophane Silah Fabrikası. (Osmanlı'dan Cumhuriyete kalan fabrikalar şunlardı: Bakırköy Dokuma Fabrikası, Feshane Yün İplik Fabrikası, Hereke İpek Dokuma Fabrikası, Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası ve Tophane Silah Fabrikası.”[5]
1922 yılında Osmanlı Devletinin GSYH’sinin dünya GSYH’sine oranı yüzde 0.3, kişi başına düşen milli gelir ise 47 dolar civarındadır.[6]
Şimdi bu alıntılar ışığında okuyucu Cumhuriyet’in Osmanlı’dan devraldığı ekonominin durumu hakkında az çok bir fikir sahibi olduğunu düşünüyoruz.
1.2 İzmir İktisat Kongresi:
Milli Mücadeleden sonra İstanbullu Türk burjuvazi Milli Türk Ticaret Birliği’ni kurdular. Birliğin temel amacı; yabancı ekonomilerle, dış ekonomik ilişkileri sürdüren azınlıkların tasfiyesiyle meydana gelen boşluğu doldurmaktı. Milli Türk Ticaret Birliği, Ocak 1923’te Ticaret-i Hariciye Kongresi düzenlemeye karar verdi. Bu arada Ankara Hükümeti bir yandan Lozan’da karşılaşılan zorlukları Türk ve dünya kamuoyuna duyurmak, diğer taraftan ekonominin çeşitli sorunlarını tartışmak üzere İzmir İktisat Kongresi hazırlıkları içerisindeydi. Milli Türk Ticaret Birliği’nin de katıldığı İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihleri arasında toplandı. İzmir İktisat Kongresi’ne çiftçi, tüccar, sanayici ve işçi temsilcilerinden oluşan toplam 1135 temsilci katılmıştır. Kongrede alınan temel kararlar milli bir burjuvazinin yaratılması[7], kapitülasyonlar sonucu oluşan yabancı tekellerden kaçınılması(* Türkiye ekonomisinin tamamıyla yabancı burjuvazi elinde bulunması, Türk yöneticiler tarafından bir mâli güvenlik sorunu olarak değerlendirilmiştir. Bunun temel sebebi de İngilizler’in Lozan’da Türkiye’yi bununla tehdit olması olsa gerek, zira Lord Curzon konferans boyunca azınlıkların Türkiye ekonomisi üzerinde tekel olduğunu belirtmiş ve Türkiye’yi bu olgu ile defalarca kez sıkıştırmaya çalışmıştır: “Türkiye'nin refahı büyük ölçüde yabancıların yaptığı ticarete dayanıyor: İngiliz, Fransız, Rum, Ermeni ve başkaları, büyük iş yerleri kurarak ticaret ilişkilerine girmişler ve burada büyük sermaye yatırımlarında bulunmuşlardır. Türkiye, İsmet Paşa'nın şimdi yaptığı gibi, önerdiğimiz bütün tasarılara kesin bir retle karşı çıkmaktan vazgeçmezse, bütün ekonomik sisteminin çökmesine ve iflasına yol açabilir... (Böyle yaparsa) Türkiye, Asya'nın ıssızlıkları içinde yitik düşmüş sefil bir ülke durumuna dönüşecektir! [8], Kâzım Karabekir Paşa ise bu yabancı tekellerinden oluşan sendromu şöyle ifade eder: “Kapitülasyonlardan öylesine çok çekmiştik ki, ecnebi sermaye yardımından ürker olmuştuk.”[9]ve en önemli olarak Cumhuriyet döneminin kalkınma Stratejisi Özel Teşebbüsün mutlak şekilde öne çıkacağına işaret edilmiş, Liberal politikaların uygulanmasına karar verilmiştir. [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17]
Yine kongrede yabancı sermaye hakkında da Türkiye Hükümeti gelecekteki tavrını yansıtmıştır.(Kemalist Dönem ve Yabancı Sermaye ilişkisi ayrı bir bölümde ayrıntılı biçimde ele alınacaktır) Mustafa Kemal ülkenin başında olan kimse olarak yabancı sermayenin Türkiye'ye davet edilmesi ve çekilmesi gerektiğini, bu durumun karşılıklı yarar sağlayacağını fakat bununla birlikte yabancıların Türkiye'de devrim öncesindeki gibi mutlak bir egemenliğe sahip oldukları dönemlerin son bulduğunu bildirmiştir. Mustafa Kemal'e göre bundan böyle yabancı sermaye Türkiye'nin iç yasalarına bağlanacaktır. [18] [19] Yine Mustafa Kemal söz alıp şöyle konuşmuştur:
“Zannolunmasın ki, ecnebi sermayesine hasımız; hayır, bizim memleketimiz geniştir. Çok emek ve sermaye ihtiyacımız var. Kanunlarımıza uymak şartıyla ecnebi sermayelerine lazım gelen teminatı vermeye hemen hazırız.”[20]
İzmir İktisat Kongresindeki tüm kararlar ise şöyledir:
Aşarın Kaldırılması
Temettü vergisinin gelir vergisine dönüştürülmesi
Reji idare ve yönetimin kaldırılması
Bir ana ticaret bankası kurulması
Kambiyo merkezleri, özellikle nakit ve tahviller borsasının millileştirilmesi, büyük ticaret merkezlerinde hisse senedi, sermaye ve tahvil borsaları açılması
Türk limanlarında Kabotaj hakkının tanınması
Sanayi Teşvik Kanunu çıkartılması(Böylece rejim sanayileşme görevini özel sektöre devrettiğini ifade eder)
Her yıl sergiler açılması
Sanayi bankasının kurulması
İş gücünün en fazla 8 saat çalışması
Haftada bir gün çalışanlara tatil imkanı verilmesi
Sendika hakkının tanınması
İzmir İktisat Kongresi kararlarını Sabahattin Selek ise şöyle yorumlar:
“Emperyalizme ve kapitalizme karşı olan “Anadolu İhtilali”, halkçı ve devletçi karakterini zaferden hemen sonra unutmuş ve liberal ekonomiye dönmüştür.”[21]
1.3 Lozan
Kapitülasyonlar her zaman Osmanlı-Türk Ekonomisi için bir sorun olmuşlardır. Ali Paşa, 2. Abdülhamit ve İttihat ve Terakki döneminde Kapitülasyonların kaldırılması için çeşitli girişimlerde bulunulmuş fakat bunlar sonuçsuz kalmıştı. Tanzimat Modernleşmesinin en önde gelen 3 Paşasından birisi olan Sadrazam Ali Paşa kapitülasyonlar hakkında şöyle konuşur: “Kapitülasyonlar Devlet-i Âliye’nin iç işlerini idare olunmaz bir dereceye getirmiş ve bayağı bir devlet içinden on beş-yirmi devlet hâlini çıkartmıştır.” [22] Kapitülasyonlar ise Osmanlı Ekonomisini kaçınılmaz şekilde iflasa sürüklemiştir:
“1874/1875 Osmanlı bütçesinde 25.000.000 Osmanlı Lirası gelir gösterilmişti. Fakat gerçek gelir 17.000.000 Osmanlı Lirası'ydı. Osmanlı’nın, bu paranın 13.000.000 lirasını dış borç için ayırması gerekiyordu. Geriye kalan 4.000.000 lirayla devleti yönetmek olanaksızdı. İflas kaçınılmazdı.” [23]
“1876'da II. Abdülhamit padişah olduğunda devlet gelirlerinin yüzde 80’i bile dış borçları ödemeye yetmiyordu. Bu nedenle öncelikle memurların, emeklilerin ve bakanların aylıkları düşürüldü. Bu düşük memur aylıkları bile ancak dört-beş yıl gecikmeyle ödenebildi.” [24]
Osmanlı Muharrem Kararnâmesi ile fiilen iflasını ilan ettikten sonra da Düyunu Umumiye idaresi kurulur. O dönem Duyunu Umumiye ve Osmanlı Ekonomisini birinci elden incelemiş iktisatçı Parvus Efendi şöyle yazar:
“Düyunu Umumiye, Osmanlı Maliye Nezareti’nin yanında ikinci bir maliye bakanlığı gibiydi. Çok büyük bir geliri yönetiyordu: Kurulduğunda 2.552.000 Osmanlı Lirası kadar bir geliri kontrol eden kurum, 1911-1912'de 8.258.000 Osmanlı Lirası kadar bir geliri kontrol ediyordu. Yani, bütün Osmanlı gelirlerinin yüzde 31,5’i Düyunu Umumiye’nin kontrolündeydi.”[25]
Lozan’da Düyunu Umumiye konusu çok tartışılmıştır ve Konferansta varılan mutabakat sonucunda: “Bir başka ifade ile Düyun-ı Umumiye bir haciz kurumu olmaktan çıkmış ve Türkiye ile alacaklı-borçlu ilişkisine girilmiştir.”[26]
Aynı şekilde konferansta tüm kapitülasyonlar kaldırılmış fakat Osmanlı’nın borçlarının bir kısmının ödenilmesi taahhüt edilmiştir:
“İmparatorluk, gerisinde dev bir borç bırakarak yıkılmıştı. Bu borçların kimler tarafından ödeneceği büyük bir soru işaretiydi. Lozan görüşmeleri sırasında Osmanlı borçlarının kesin akıbeti belli olmamakla birlikte ilkesel olarak bu borcun, İmparatorluğun savaş öncesindeki topraklarını bölüşen devletler arasında her birinin aldığı toprakların geliri ile orantılı olarak dağıtılması benimsenmiştir. Lozan'ın ardından, uzun süren pazarlıklar sonucu Türkiye, Osmanlı İmparatorluğu'ndan kalan 1912 yılından önceki borçların yüzde 62'sini ve 1916 yılından sonraki borçların da yüzde 76'sını yani tüm borçların kabaca üçte ikisini yüklenmek zorunda kalmıştır." Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlıklarını elde eden tüm ülkeler arasında ödenmesi gereken en yüksek borç miktarı olan bu tutar, 161,3 milyon lira olan toplam Osmanlı borcunun 107,5 milyon lirasına denk geliyordu. Türkiye borç ödemelerinin ilk taksitini 1929 yılında yatıracaktı. Bununla birlikte 1933 yılında Türkiye'nin alacaklı ülkelerle yaptığı ikinci bir anlaşmayla mevcut borç yükü 86 milyon liraya indirilmiştir. Bu büyük borcun ödemeleri ancak 1954 yılında tamamlanmıştır.”[27]
Bu bağlamda Lozan’ın ekonomik olarak Türkiye’ye en temel pozitif etkileri, Kapitülasyonların kaldırılması ve Düyunu Umumiye’nin haciz ve vergi koyma yetkilerinin lağvıdır.
1.4 Cumhuriyet Dönemi Mülkiyet ve Ekonomi Hukuku
Bir ülkenin iktisadi durumunun tahlili için bakılması gereken en önemli hususlardan birisi o ülkenin anayasasında ve yasalarında tanımlanan Mülkiyet ve Ekonomi hukukudur. İşte şimdi de Cumhuriyet dönemi İktisadi hukuk yapısı çeşitli alıntılarla gözler önüne serilecektir:
Bülent Tanör ekonomik konularda 1924 Anayasasının tutumunu şöyle ifade eder:
“Ekonomik konularda Anayasanın bireysel mülkiyet ve girişimi koruyucu özellikleri açıktır. 1924 Anayasası’nın devleti, müdahaleci ve sınırlayıcı değildir. Müdahaleler çok istisnaî olarak işaretlenmiştir. Bir yıl önce yapılan İzmir İktisat Kongresi’nde alınan Liberal ve özel teşebbüsçü kararların ruhu Anayasa’da da sinmiştir.” [28]
Yahya Sezai Tezel ise bu dönem Türkiye’nin Kapitalist hukuk sistemi benimsediğini aktarır:
“Kemalist rejim, bilindiği gibi, bir hayli hızlı bir tempoyla önemli bir hukuk reformunu gerçekleştirdi. 1920’lerde, birbirini tamamlayan bir dizi geniş kapsamlı temel kanunlarla, Türk hukuk sistemi Batı toplumlarındaki örnekleri izleyerek çağdaşlaştırılırken, tam anlamıyla kapitalist mülkiyete dayanan bir yasa düzeni Türkiye'de yerleştirilmiş oluyordu. 1924 Anayasası özel mülkiyet ve miras haklarını en temel haklar arasında güvence altına aldı. İsviçre Medeni Kanunu’ndan uyarlanmış Türk Medeni Kanunu'nun 1926 yılında kabul edilmesiyle, Osmanlı hukuk yapılarının taşınmaz mallarda özel mülkiyet rejimiyle bağdaşmayan bütün kalıntıları tasfiye edildi. 1926 ve 1929 tarihli yeni ticaret kanunları, çeşitli usul kanunları ve bu kanunlara uygun adalet örgütlerinin kurulmasıyla Türkiye'deki hukuk yapısının ʻbatılılaştırılması’ tamamlandı. Türkiye'deki hukuk sisteminin Batı modeline göre yenilenmesi 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nda başlamıştı. Ama Osmanlı hukuk sistemi, içinde eski geleneksel-İslamî kurallar ve yargılama yapıları devam ettiği için, Cumhuriyet’e kadar ikili ve eklektik kalmıştı. Sistemi Batı modeline göre bütünleştiren Kemalist hukuk reformu oldu. Türk toplumunun yasal, toplumsal ilişki ve kurumlarında radikal değişikliklere yol açmış olan bu reform, Kemalistlerin ana gelişme stratejileriyle uyumluydu. Hatta bu stratejinin bir türevi gibiydi. Kapitalist gelişme stratejisi açısından uygun bir hukuk yapısının oluşturulması can alıcı bir önem taşıyordu. Bu önemli iş birkaç yıl içinde tamamlandı.”[29]
1.5 1923-1939 arasında Tarım ve Sanayi Sektörü:
1.5.1 Cumhuriyet Döneminde Tarım Sektörü
1920’lerin başında Türkiye’de tarım sektörü, yaklaşık olarak çalışan nüfusun %80’i ve GSYH’nin %50’sini oluşturuyordu. On yıldan fazla süren savaşlar sonucunda tarım sektörü büyük bir darboğazdaydı. Aynı şekilde Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda Osmanlı İmparatorluğundan kalan bir vergi politikasıyla karşılaşmıştır. Osmanlı İmparatorluğunun vergi politikasında en büyük kaynağı tarımsal üretimin yüzde 10’u olarak alınan Aşar vergisiydi. 1924 yılının rakamlarına göre Türkiye’nin toplam vergi gelirlerinin içerisinde dolaysız vergilerin payı yüzde 49’du.[30] Dolaysız vergi hasılatının yüzde 80’i ise aşar ve ağnam vergilerinden elde ediliyordu. Ancak Osmanlı’dan beri Namık Kemal gibi birçok aydın Aşar vergisini eleştirmişlerdir, İzmir İktisat Kongresine çiftçi grubu da şiddetle Aşar’ın kaldırılmasını talep etmiş ve böylece Kongre sonucu alınan kararlardan birisi de Aşar vergisinin kaldırılması olmuştur. Bu bağlamda Aşar vergisi 17 Şubat 1925 tarihinde TBMM tarafından oy birliğiyle kaldırılmıştır. Aşar vergisinin kaldırılmasıyla, tarım sektörü için en büyük vergi indirimi sağlanmıştır[31], ayrıyeten şunu da ifade etmek gerekir ki 1960’a kadar tarım sektörü etkin bir biçimde dolaysız vergi kapsamına da alınmamıştır.[32] [33] [34] (2. Dünya Savaşında tarım sektörü Savaş için vergilendirilmiştir, fakat bu geçici bir uygulama olarak görülmüş ve 2. Dünya Savaşından hemen sonra kaldırılmıştır.) Vergi sistemindeki bu önemli değişiklik ziraat kesiminin Kapalı iktisadi yapıdan çıkarak, nakit ihtiyacının karşılanması için zirai ürünlerin pazara yönelmesini sağlamıştır. Bunun en büyük kanıtları da Tarım/Ticaret Borsalarının yaygınlaşması olmuştur. Türkiye de 1925’te Ticaret ve Sanayi odaları tarafımdan kurulan ve faaliyet gösteren zahire ve hububat borsaları bulundukları bölgelerdeki fiyat farklılıklarını ortadan kaldırarak alıcı ve satıcının güvenle işlem yapmasını, ürünlerinin kalite ve değerlerinin sistemli bir şekilde belirlenmesini sağlamıştır. Meşrutiyet yıllarında tarım borsaları kurma girişimi olmuşsa da başarılı sayılabilecek tek örnek Konya’dır. Ticaret Borsaları Cumhuriyetle birlikte tam anlamıyla önem kazanmıştır.[35] [36] Fakat 1920’lerde Cumhuriyetin tarım politikalarının küçük köylünün aleyhine ve toprak ağalığı/feodalizmin lehine olduğu konusunda da çeşitli yorumlar mevcuttur. Aslında bu bakış açısı yüzde 100 doğru olmasa da yine de doğrudur. Bu politikaların sebebi aslında Cumhuriyeti kuran güçlerin bir araya gelerek oluşturduğu koalisyonda saklıdır:
“Kemalist rejim, Anadolu'nun Avrupalı güçler tarafından bölünmesine karşı direnen güçlerin bir ittifakı olarak doğmuştu. Bağımsızlık mücadelesinin ötesinde, yeni rejimin niteliği konusunda bu güçler arasında çok fazla fikir birliği yoktu. Koalisyon, asker ve sivil devlet memurlarından, bir aydın sınıfını meydana getiren yeni meslek sahiplerinden -hukukçular, gazeteciler, öğretmenler-, tüccarlardan, işadamlarından, toprak ağaları ve kırsal kesimdeki eşraftan oluşuyordu.(..) Bu ittifakın içinde belli gerilimler vardı; fakat uzlaşmayla çözümleniyorlardı. Subaylar, sivil devlet memurları ve aydınlar değişim isteklerinde daha radikal olmaya yöneliyor ve radikal bir program uygulamada devletin aktif olmasını istiyorlardı. Diğer yanda, tüccarlar ve işadamları, toprak ağaları ve eşraf, toprak reformu ve ticarette devlet tekeli olasılığı çıkarlarını tehdit ettiği ölçüde devlet müdahalesinden rahatsızlık duyuyorlardı. Bu ittifak, radikallere toplumsal ve ekonomik yapıyı önemli ölçüde değiştirmeden devletin yapısını modernize etme olanağı tanıyan yazılı olmayan bir anlaşma temelinde varlığını sürdürüyordu. Bu nedenle Kemalist rejim bir anayasa, bir meclis, modern bir hukuk sistemi ve laik bir devlet yarattı; fakat nüfusun yüzde 80'inin yaşadığı ve çalıştığı Türkiye'nin kırsal yapısını ve feodalizmi değiştirmek için hiçbir ciddi girişimde bulunulmadı.” [37]
Bu konunun aslında toprak reformuyla bağlantılı olduğu söylenebilir. Feroz Ahmad Türkiye’de Kapitalizmin hızlı gelişememesinin en büyük sebebinin ağalığa dayanan toprak düzeni olduğunu ifade eder[38] Aynı şekilde 1960’lara kadar bu tartışma sürmüş ve 1960’larda Başbakan İnönü tarafından davet edilen İngiliz Ekonomist Nicholas Kaldor hükümetin toprak politikasını değiştirmesi ve ağalara karşı daha sıkı önlem almasını; ancak böyle güçlü bir sanayi burjuvazisi ve kapitalist ekonomi yaratılacağını ifade etmiştir.[39] Fakat Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal Atatürk defalarca kere toprak reformunun öneminin altını çizmiş[40] [41], fakat bu sözleri tam anlamıyla bir eyleme geçememiştir. Asım Karaömeroğlu ise toprak reformu anlayışını şöyle açıklar:
“Ülkemizde toprak reformunun amaçları radikal değil, muhafazakârdı. Köylülerin köylerinde tutulması, mülkiyet duyguları beslenmiş bir kitlenin rejime kazandırılması, toprak dağıtılarak her türlü potansiyel sol ve radikal hareketin önünün alınması, devlet erkânının kentleşmemiş ve farklılaşmamış bir toplumsal doku içinde ayrıcalıklarının kolayca sürdürülmesi, gibi kaygılar Türkiye'de hep ön planda tutuldu.”[42]
Toprak ağalığının önüne geçilmesi için etkili bir önlem alınmamasının yanı sıra 1920’lerde büyük arazi sahiplerinin büyümesini kolaylaştıran çeşitli uygulamalar da olmuştur:
“1926 yılında İsviçre’den uyarlanan Medeni Kanun’un kabul edilmesiyle, bir yanda özel mülkiyete ve liberal, laik, bireyci bir devlet anlayışına dayanan yeni hukuk düzeninin en önemli unsuru oluşturulurken, diğer yanda geniş tarım alanları üstünde fiilî denetim kurmuş olan güçlü ailelerin, bu alanları tam malik(sahip) sıfatıyla tapuya kaydettirmeleri son derece kolayaştırılmış oldu.[Medeni Kanunun kapitalist özellikleri için bakınız: kaynak 43] 1929’da, büyük arazi sahipleri açısından olağanüstü önem taşıyan bir başka kanun çıkarıldı. Buna göre, tımar, iltizam gibi kurumlarla ilgili olarak Osmanlı hükümetinin geçmiş yüzyıllar içinde çeşitli ailelere vermiş olduğu ve geniş tarımsal alanlara tasarruf hakkı sağlayan belgeler, bu alanların 1926 Medeni Kanunu çerçevesinde özel mülk olarak tapuya kaydettirilmesi için yeterli sayıldı. Osmanlı belgelerinde sözü edilen alanlarla ilgili arazilerin fiziki sınırları son derece muğlak olduğu, Türkiye’nin kadastrosu bulunmadığı için elinde bu tür belgeler bulunan nüfuzlu aileler, çok geniş alanların mülkiyetini kazanmaya başladılar. Bu arada, Birinci Dünya Savaşı sırasında öldürülen ve sürülen Ermenilerden ve Lozan Antlaşması’na göre nüfus değiştirmesine konu olarak Yunanistan'a gönderilen Rumlardan kalan milyonlarca dekarlık arazinin sahiplenilmesinde de kaymağı kırsal kesimdeki nüfuzlu aileler yedi.” [44]
Fakat yukarıda ifade edildiği gibi Cumhuriyet zamanında ağalık sistemi devam etmiş ve Kemalist Koalisyon içerisinde yer almıştır. Fakat özellikle Doğu Anadolu’da çeşitli sebeplerden mütevellit isyanlar sonucu Ankara, toprak ağalarının gücünü kırmak için çeşitli adımlar da atmıştır, 1938'e kadar dalgalanarak sürecek olan Kürt isyanı sırasında, ayaklanmalarda başı çeken ailelerin, güçlerini, doğuda hüküm süren büyük arazi sahipliği ve bağımlılık ilişkilerinden aldığı iyice acığa çıktı. Hükümet, 1927 yılında, “idarî, askerî ve içtimaî" nedenlerle, 1.500 kadar Kürt ailesinin Doğu Anadolu’dan “garp vilavetlerine nakli" için bir kanun çıkarttı. Batı'da iskan edilecek olan bu ailelerin terk ettiği araziler, kendilerine iskan edilecekleri illerde yeni arazi verilmesi koşuluyla, “hazineye intikal" edecekti.[45]
Bu uygulamaları 1934 İskan kanunu da izlemiştir, 1936 sonrası Doğu Anadolu’da(özellikle Tunceli ve civarı) ağaların bölücü faaliyetleri radikalleştiğinde ise rejim toprak reformu konusunda daha istekli olmuştur, işte 1945 Toprak Reformu yasa teklifi de tam olarak bu sürecin ürünüdür, fakat yukarıda ifade edildiği gibi bu uygulamalar bölgedeki feodalizmi köküne kadar sarsacak nitelikte ve radikalizmde olamamıştır. Bu bağlamda Toprak ağalığı ve feodalizm sorunu 20. Yüzyılın sonuna kadar ekonominin gelişmesi için büyük bir engel olmuştur, öyle ki 1960’larda yapılan araştırmalara göre toprak sahiplerinin yüzde 87.28’inin bütün topraklarım yüzde 51.34’üne sahip olduğu, yüzde 12.72’lik kesimin ise toprakların yüzde 46.3’üne sahip olduğu saptanmıştır. [46] Bu bağlamda fakat yinde de tarımda kayda değer artışlar görülmüştür, 1925 yılına gelindiğinde bile, tarım ürünlerinin Savaş öncesine göre yüzde 51 arttığı görülmüştür.[47] 1926-1950 arasında da toplam tarımsal üretim yüzde 76’lık bir artış gerçekleşmiştir. Tarımsal yatırımların yüzde 21’i kamu, yüzde 79’u ise özel sektör tarafından gerçekleştirilmiştir.[48]
Cumhuriyet dönemimdeki temel tarım endeksleri ise şöyle olmuştur:
Tarımın 1923-1930 arasında gayri safi yurt içi hasıladaki payı ise şöyledir:
1.5.2 Sanayi Sektörü
Osmanlı döneminde bazı sanayi programlarının olduğu bilinen bir gerçektir, fakat İlber Ortaylı bu sanayileşme programlarının o dönemin gerçekleriyle bağdaşmadığını ifade eder[49] ve Osmanlının sanayi mirası hakkında şöyle yazar: “Kuşkusuz Osmanlı Sanayisi yeni Türkiye’ye özgün teknolojisiyle işleyen bir yapı bırakmadı, çünkü öyle kurulmamıştı. Kurulan imalathanelere rağmen Osmanlı tarihinin son yüzyılında güçlü sanayileşmeden söz edilemeyeceği açıktır. Sanayi toplumuna özgü değer normları ve girişimci iş adamları grubu Osmanlı mirası arasında yoktur.”[50]
Bernard Lewis ise Tanzimattan beri süren sanayi girişimlerinin en baştan beri niteliksiz olduğunu ve başarısız olmaya mahkum olduğunu ifade eder[51].
Aynı şekilde yukarıda Necdet Uğur’da Osmanlı’dan Türkiye’ye kaç fabrika kaldığını ifade ettiğini görmüştük.[Bkz: Kaynak 5] Bu bağlamda ifade edebiliriz ki Osmanlı’dan Cumhuriyet’e el ile tutulur ne bir sanayi altyapısı ne de bir milli sanayi burjuvazi kültürü miras kalmıştır. Bunu cumhuriyet dönemi iş adamlarından Vehbi Koç da anılarında ifade etmektedir.[52] Cumhuriyetin ilk dönemlerinde ise aşağıda daha detaylı göreceğimiz şekilde amaç yerli bir sanayi/ticaret burjuvazisi yaratmak olmuştur. 1923-1930 arasında sanayileşme de özel sektöre bırakılmıştır, 1930’ların aksine devlet bu dönemde doğrudan genellikle sanayiye dahil olmamış, bunun yerine özel teşebbüsü sanayi faaliyetlerinde teşvik etmiştir[53] [54] [55] bunun en büyük kanıtı da yine Teşvik-i Sanayi Kanunudur [56] Bu dönemde aşağıda daha ayrıntılı ifade edileceği üzere İş Bankası gibi kuruluşlar veya ifade edildiği gibi Teşvik-i Sanayi kanunu gibi uygulamalar aracılığıyla özel sektör sanayi yatırımlarında teşvik edilmiş ve sanayileşme ağırlıkla özel sektöre bırakılmıştır.
Yukarıdaki grafiğin kaynağı: [57]
1929 Büyük Buhran’ının etkisiyle 1930 yılından itibaren de devlet sanayi sektörüne fiilen dahil olmuştur. Aynı şekilde Cumhuriyet rejimi bu dönem sanayileşmeyi daha rahat finanse edebilmek için de dış borç yöntemine başvurmuştur.[58] Bu dönemde Devletçilik veya Atatürk’ün tabiriyle “Ilımlı Devletçilik”[59] politikaları öne çıkmıştır.(Devletçiliğe aşağıda ayrıntılı bir şekilde değinilicektir.) Aslında Büyük Buhran’dan önce de özel sektörün sanayileşme performansı Ankara’nın beklentilerini karşılamamıştır.(ilerleyen kısımda buna da daha ayrıntılı buna değinilecektir.)
Bu dönemde kurulan fabrikalar ise şöyledir;
1923-1938 arası kurulan tüm fabrikalar :
1- Ankara Fişek Fabrikası (1924)
2- Gölcük Tersanesi (1924)
3- Şakir Zümre Fabrikası (1925)
4- Eskişehir Hava Tamirhanesi (1925)
5- Alpullu Şeker Fabrikası (1926)
6- Uşak Şeker Fabrikası (1926)
7- Kırıkkale Mühimmat Fabrikası (1926)
8- Bünyan Dokuma Fabrikası (1927)
9- Eskişehir Kiremit Fabrikası (1927)
10- Kırıkkale Elektrik Santrali ve Çelik Fabrikası (1928)
11- Ankara Çimento Fabrikası (1928)
12- Ankara Havagazı Fabrikası (1929)
13- İstanbul Otomobil Montaj Fabrikası (1929)
14- Kayaş Kapsül Fabrikası (1930)
15- Nuri Killigil Tabanca, Havan ve Mühimmat Fabrikası (1930)
16- Kırıkkale Elektrik Santrali ve Çelik Fabrikası (1930)
17- Eskişehir Şeker Fabrikası (1934)
18- Turhal Şeker Fabrikaları (1934)
19- Konya Ereğli Bez Fabrikaları (1934)
20- Bakırköy Bez Fabrikaları (1934)
21- Bursa Süt Fabrikası (1934)
22- İzmit Paşabahçe Şişe ve Cam (1934) Fabrikası (1934)
23- Zonguldak Antrasit Fabrikası (1934)
24- Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası (1934)
25- Keçiborlu Kükürt Fabrikası (1934)
26- Isparta Gül Yağı Fabrikası (1934)
27- Kayseri Bez Fabrikası (1934)
28- Nazilli Basma Fabrikası (1935)
29- Nazilli Merinos Fabrikası (1935
30- Gemlik Suni İpek Fabrikası
31- Zonguldak Taş ve Kömür Fabrikası (1935)
32- Barut, Tüfek ve Top Fabrikası (1936)
33- Nuri Demirağ Uçak Fabrikası (1936)
34- Malatya Sigara Fabrikası (1936)
35- Bitlis Sigara Fabrikası (1936)
36- Malatya Bez Fabrikası (1937)
37- İzmit Kağıt ve Karton Fabrikası
38- Karabük Demir Çelik Fabrikası (1938)
39- İzmir Klor Fabrikası (1938)
40- Sivas Çimento Fabrikası (1938) [60]
Şahsi kanaatimizce fabrika sayısından ziyade sanayi üretimine, dünya sanayi üretimi içerisindeki oranımıza veya sanayi sektörünün toplam hacmine bakmak daha verimli olacaktır, işte dönemin sanayi üretimini anlamak için çeşitli tablolar:
Yukarıdaki tablonun kaynağı[61] [62]
Yukarıdaki tablo, kaynakta 1 sayfada verilmediği ve 2 sayfada verildiği için bizce birleştirilmiştir. Kaynak: 61. ve 62. Kaynak ile aynı.
Yukarıdaki Tablonun kaynağı: [63]
Yukarıdaki Tablonun kaynağı: [64]
Yukarıdaki Tablonun Kaynağı[65]
Yukarıdaki Tablonun Kaynağı[65]
Son olarak da Türkiye’nin dünya sanayi üretimi içindeki pozisyonuna bakmak yerinde olur, Türkiye sanayi üretiminde 1927-1939 yılları arasında dünyaya kıyasla önemli bir ivme yakaladığı aşikardır. 1927 ile 1939 yılları arasında Türkiye’nin sanayi üretimi, tüm dünyadaki toplam sanayi üretimi içerisinde, %0.15’ten %0.23’e çıkmıştıt. Bundan daha hızlı bir sanayi kalkınması sadece Rusya ve Japonya’da tespit edilebilmiştir.[67] [68] Yani denebilir ki, 1927-1939 arasında Türkiye en hızlı sanayileşme ivmesine sahip dünyadaki 3 ülkeden birisiydi.
1.6 1922-1939 Döneminde, Türkiye Ekonomisinde Yabancı Sermayenin Yeri:
1.6.1 Cumhuriyet’in İlanı Öncesi Ankara Hükümeti ve Yabancı Sermaye:
İzmir İktisat Kongresi bölümünde yüzeysel olarak Yabancı sermaye ve Kemalist rejim ilişkisinin üzerinde durmuştuk, yukarıda ifade ettiğimiz gibi Mustafa Kemal Atatürk, İzmir İktisat Kongresinde söz alıp şöyle konuşur:
“Zannolunmasın ki, ecnebi sermayesine hasımız; hayır, bizim memleketimiz geniştir. Çok emek ve sermayeye ihtiyacımız var. Kanunlarımıza uymak şartıyla ecnebi sermayelerine lazım gelen teminatı vermeye her zaman hazırız. Ecnebi sermayesi bizim emeğimize katılsın ve bizim ile onlar için faideli neticeler versin...”[Kaynak 20 ile aynı]
Aynı şekilde yine yukarıda ifade ettiğimiz gibi Türkiye Devleti İzmir İktisat Kongresiyle Yabancı Sermayeye Türk İç Yasalarına bağlanmak koşuluyla hoşgörülü davranacağını ifade etmiştir.[69] Aslında Mustafa Kemal Atatürk yabancı sermayeye karşı tutumunu 1922 yılında yavaş yavaş belli etmeye başlamıştı, örneğin 27 Eylül 1922’de Daily Telegraph gazetesine şöyle konuşur:
“Musul, Misak-ı Milli içindedir.. Mesela Amerika ülkemizde siyasi ihtiraslara sahip olmadıkça, Amerikalıların Türkiye'deki petrol alanlarını işletmesine kimse karşı değildir. İngiltere benzer bir tutum izlerse, bu, kendi bakış açısından da makul bir tutum olur.” [70]
Burada Chester Projesinden bahsetmek yerinde olacaktır, zira bu konu da Cumhuriyetin ilanı öncesi Türk Devletinin yabancı sermayeye karşı bakış açısı için yerinde bir örnektir, söz konusu Projeye göre Chester Grubu Musul'a demir yolu inşa edecek, hattın iki yanında 40 km genişliğinde bir arazide petrol dahil her türlü yer altı maden kaynaklarını arama ve işletme tekeline de sahip olacaktı. Projede tarım işletmeciliğine dair hükümler de vardı. Devlet Demiryolları Müdürü Muhtar Bey, Chester Grubu ile Ankara'da görüşmeler yapıyor, Meclis'e verdiği bilgide 99 yıl süreliğine Chester'a petrol ve demir yolu imtiyazı verilebileceğini söylüyordu. İktisat Vekili Mahmut Esat Bozkurt da projeyi destekliyordu, devletleştirme fikrine karşı çıkıyordu. 1923 Şubat'ının sonunda Ankara Chester imtiyazına mutabakatını bildiriyordu. Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart günü Meclis'te yaptığı konuşmasında Chester Projesi'ni kastederek "İktisat Vekâleti tarafından bir ecnebi sahib-i teşebbüs ile mukavelename tanzim kılınmış" olduğunu belirtiyordu. İktisat Vekili Mahmut Esat Bey tarafından imzalanan Chester Projesi 1 Nisan'da Meclis'te oylanıyordu, 206 oydan 185'ini alarak kanunlaşıyordu. Bu arada Chester Grubu'nun yetkilileri Ankara hükümetinin cömert bir şekilde davrandığını da dile getiriyorlardı. [71] Chester Grubu içindeki ihtilaflar ve proje için finansman bulamaması, Amerikan devletinin projeye sahip çıkmaması, nihayet Lozan sonrası Musul'un durumunun çıkmaza girmesi gibi sebeplerle proje hayata geçmeyecekti, taleplerine bir karşılık alamayan Ankara, Aralık 1923'te projeyi iptal edecektir. [72] [73]Aynı şekilde Lozan’da Türk tarafı Gümrük tarifelerini düşük tutmayı taahhüt etmişti.[74]
1.6.2 1923-1929 Arası Yabancı Sermaye Kullanımı:
Bunun yanı sıra Türkiye Devletinin yabancı sermayeye çeşitli teşvikleri sonucunda yabancı sermaye artmıştır:
“Chester Projesi’nin yaşama geçmemesinin yarattığı hayal kırıklığına rağmen Türkiye’de özel yabancı sermayeyi yatırım yapmaya özendirici tavır ve uygulamaların da sürdürüldüğü görülmektedir. 1923’te İstanbul’daki su, tramvay, telefon, elektrik şirketleri ve Aydın Demiryolu Şirketi gibi bazı yabancı şirketlerle yeni sözleşmeler imzalandı. 1925’te Osmanlı Bankası’nın ayrıcalığı, bankanın hükümete açtığı krediye karşılık olarak uzatıldı. Aynı yıl, Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan devlet sanayi işletmelerinin özel anonim şirketlere satılması için bir kanun çıkartılarak yabancıların şirketlerde % 49 oranına kadar pay sahibi olmalarına olanak tanındı. Buna ek olarak 1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun getirdiği olanaklardan yabancı sermayeli şirketlerin de yararlanması sağlandı.
Türkiye’de yeni yabancı sermaye yatırımları 1930 yılına kadar, özellikle 1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan sonra, artan bir tempoyla devam etti. Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan ayrıcalıklı şirketlerin çoğu varlığını 1920’li yıllarda da sürdürürken, Cumhuriyet Hükümetleri ticaret, ormancılık, madencilik, taşımacılık ve yapım alanlarında yeni yabancı sermayeli şirketlere ayrıcalıklı statüler tanıdı. 1924’te İstanbul Seydiköy Gaz ve Elektrik Şirketi (Belçika sermayeli), 1925’te İzmir Telefon Şirketi (İsveç), 1926’da İzmir Elektrik ve Tramvay Şirketi (Belçika), 1928’de Adana Elektrik